Notas sobre unha política lingüística

 por Antón Baamonde, no xornal El Diario:

1. É evidente que os naturais do país están abandonando a língua propia. É de supoñer que ese descenso terá un límite que virá definido pola porcentaxe de galegos que usarán o idioma non como un legado senón como unha opción consciente. En torno a que cifra se deterá o proceso de substitución? É unha pregunta especulativa, pero pertinente. Carlos Casares pensaba que andaría na contorna do 20%. Obviamente esa porcentaxe, por hipótese, estaría formada especialmente por xente de clase media-alta. Xente que non ten que dar explicacións.

2. Unha política lingüística (e cultural, por extensión) tería como obxectivo evitar que o punto de inflexión sexa tan baixo que, de feito, o uso social do galego pase a ser pouco menos que inexistente. Neste momento a súa indefensión é case absoluta.

3. A lexitimidade e credibilidade dunha política lingüística derivará da súa capacidade de acometer con certo éxito o punto anterior. Así, a pregunta central é: que accións concretas pode poñer en obra para alcanzar esa meta?

4. Parte da resposta ten que ver con cambiar a percepción social do idioma. Galicia é unha sociedade urbana. Ese é, ademais, o ámbito no que se crean e destrúen as percepcións e valores compartidos dentro de interaccións máis amplas, especialmente co universo de medios e redes sociais. Pero as relacións cara a cara, o ámbito laboral, etcétera, seguirán tendo moito peso aínda no escenario máis distópico.

Por iso, ligar o idioma á sociabilidade, idiosincrasia e cultura urbanas é central. Se o galego non forma parte das interaccións no escenario urbano pasará a converterse nunha especie de gaélico. E urbano quere dicir formar parte dunha constelación de futuro. Non un símbolo de pasado. Non debe despistar, paréceme, o fenómeno da nova apreciación da música tradicional que é síntoma precisamente de que xa quedou catalogado como “pasado prescrito” e, por tanto, recuperable para a modernidade, precisamente por que xa non abre feridas íntimas.

5. De feito, a identidade tradicional galega, fose o que fose, está desaparecendo a marchas forzadas. Que novos lazos sociais emerxen? Cales poden operar que podan canalizar a continuidade do idioma como nexo común dos galegos polo menos ata certo punto? Nexo, tamén, entre os que non o falan, pero o estiman.

Forma parte do cambio de escenario o feito de que, ao parecer, unha parte importante das novas xeracións non se sinten interpeladas polos prexuízos e descrédito que o seu uso –idioma de pobres e paisanos/as- tiña ata hai nada na conciencia xeral galega.

6. Algúns ámbitos nos que podería intentarse un programa de acción:

Hai barrios en Galicia nos que viven ducias de miles de galegos. Tal vez son a manifestación máis precisa da identidade galega contemporánea. Os Castros, Coia, Fontiñas: son referencias existenciais de grande forza. É unha dimensión desatendida. Que estratexias poden seguirse nese plano? Que experiencias piloto poderían implementarse? Que exemplos noutros países a tomar en consideración? A iniciativa aquítaménsefalagalego mostra que, con vontade e imaxinación, hai posibilidades.

O deporte pode constituír un tipo de vínculo social 'galego-friendly' (precisamente por expresar lóxicas de identificación colectiva). O Celta ou o Obradoiro son un exemplo.

Na cultura galega os autores literarios xa case non xogan un papel como referencia. A música, no entanto, vive un momento de expansión, con moitos grupos e unha masa de público considerable. Ten un papel especial. O cine tamén perdeu fol pero aínda conserva un certo poder de irradiación. Formatos como series en streaming non tópicas serían benvidas.

Alta cultura: existe unha tendencia ao popularismo choqueiro que tende a ignorar a tradición galega de alta cultura que é, no entanto, moi consistente, dende a trovadoresca ata Marcial del Adalid ou Álvaro Cunqueiro. TVG é, en parte, responsable desa maneira de depreciación. Hai que recuperar a súa visibilidade pero tamén o valor das obras culturais máis sofisticadas. O público culto galego debe ter os seus propios circuitos. Algo similar podería dicirse da produción universitaria e dos profesionais altamente calificados.

As redes sociais, naturalmente. De Tik Tok a Whatsapp, Facebook, Linkedin, X ou Instagram forman parte fundamental non só da conversa social, senón da construción do imaxinario colectivo. Medios de comunicación e unha cultura de masas urbana propia son ámbitos fundamentais para o idioma por ese motivo. O mercado galego é pequeno, así que non é fácil atopar fórmulas rendibles axeitadas. O castelán e o inglés, enormes mercados lingúísticos, teñen un enorme poder fagocitador.

Os decididamente ricos, que, por razóns misteriosas, adoitan funcionar como exemplos e modelos de estilo de vida, xunto con outros símbolos de éxito social, chegará un momento no que consideren de prestancia o uso do galego? Ata o momento a opción do galego foi característica de clases medias cultas, máis ben que con diñeiro, e os ricos do país case nunca foron cultos. Non parece probable que isto vaia cambiar, pero os empresarios individuais, as cámaras de comercio e as organizacións empresariais tal vez se decidan algún día... quen sabe?

Por suposto, está o factor de identidade política. O actual Goberno galego tende a deixar que o galego desapareza por inanición. Esa é a súa vontade e a súa política efectiva. Consciente e intencionada, aínda que procure desdebuxar esa intención. Ninguén pode facer coma que non o ve: sería hipócrita e falaz. Ademais, en sociedades cada vez máis polarizadas o galego pode ser arrastrado a un espazo de maior confrontación do que xa é o caso. O panorama político español está radicalizando as posicións ultra conservadoras dos que queren construír unha España homoxénea: e non cabe dúbida de que poder non lles falta e ganas de arrinconar os idiomas non casteláns tampouco. Terán éxito ou xenerarán un efecto boomerang?

Polo lado positivo, pode notarse un cambio no clima social. Entre o cambio climático, a conciencia cada vez máis clara de que aquí non se vive mal; a percepción, cada vez máis poderosa, de que as nosas cidades, ainda que moi mellorables, son vivibles e dimensionadas. O feito, no mesmo sentido, de que a xente viaxou e comparou e nin tan mal: os prezos imposibles de Madrid e outras cidades, a baixa calidade de vida nas grandes urbes e, tamén, unha certa constatación do potencial local. Todo conflúe para que comece a darse un neto sentido de valoración de Galicia.

Antes a clase media ben estante quería universalmente marchar fóra, a triunfar e mandar polo mundo adiante: hoxe escoítase moito o do ben 'que se está aquí!'. Ninguén sabe que pode significar iso no político, no lingüístico e cultural. Talvez nada. Pero, en todo caso, hai que saber ler ese xiro na atmosfera.

En todo caso, reitero, o obxectivo sería evitar que o punto de inflexión sexa tan baixo que o uso social do galego pase a ser pouco menos que inexistente. Trátase de evitar que, no futuro, o galego non sexa, literalmente, un símbolo, e non un idioma vivo e funcional na nosa comunidade humana.