O que arde, arte universal arraigada no local galego

por Maka Arca, nas Voces de ProLingua:

O que arde, terceira película de Óliver Laxe, terceira presentada no festival de Cannes, e terceira galardoada, neste caso co Premio do Xurado na sección Un certain regard, eleva a lingua galega ao rango de lingua de cinema, premiada en varios festivais internacionais, a un nivel parello ao que tiña acadado o catalán en 2011 con Pa negre de Agustín Villaronga ou en 2017 con Estiu de 1993, de Carla Simón[1].


Non entraremos a valorar aquí as calidades estéticas do filme, sobradamente ponderadas por personalidades diversas. Centrarémonos só en agradecerlle a Óliver Laxe a súa coherencia persoal porque O que arde é, ante todo, a expresión dun mundo que desaparece, nun lugar concreto do territorio galego, onde Benedicta, Amador, Helena e todos os veciños viven e falan nunha lingua de seu. Afastados dos grandes núcleos de poboación, cunhas condicións de vida case idílicas para o espectador urbano, pero durísimas para quen as ten padecido, os personaxes d´O que arde falan no galego lugués, cos seus trazos característicos; así observamos, entre outros, o uso das formas léxicas mae por nai ou meco no canto de mimo; o emprego do artigo diante don nomes propios (O Amador) ; os pronomes persoais tu e vosoutros... aínda que tamén se rexistran formas propias do galego oriental que corresponde xustamente co territorio dos Ancares, onde se sitúa a historia, coma o plural en –is de camiois (e non camións), as formas muito e cuando ou a terminación –ín de camín no canto do común camiño.

Profundamente galegas resultan tamén a retranca e a maneira de responder unha pregunta con outra. Durante o enterro, un mozote rodeado de amigos vai acender un cigarro e pregúntalle ao incendiario “Amador, tes lume?, con retranca acompañada dunha gran dose de malicia. Cando Benedicta intenta atopar un traballo para o seu fillo e solicita a colaboración de Ignacio “Inacio, e o Amador non podería traballar con vós?”. O Ignacio nin afirma nin nega, limítase a inquirir “ E il quere?”

A preocupación polo mundo rural, en vías de extinción, non é nova. La lluvia amarilla do leonés Julio Llamazares constituíra xa en 1988 unha punxente chamada de atención. Situada nunha aldea do Pirineo aragonés, abandonada por mor do éxodo ás grandes urbes, a novela constitúe o monólogo do derradeiro habitante que, ás portas da morte, evoca os seus veciños.

E a nostalxia da Galicia que ten as súas raíces na terra mesma, coa que se identifican plenamente os personaxes principais, figura tamén na novela Todo o tempo do mundo de David Pérez Iglesias, Premio Merlín 2016. Moitos son os paralelismos entre esta última obra e a película de Óliver Laxe:

1. A importancia das árbores[2] e a consideración destas coma seres vivos, que senten e padecen cando son derrubadas polas forzas do home ou sorprendidas polo lume. As primeiras imaxes d’O que arde resultan estarrecedoras: o espectador asiste átonito á caída de altísimos eucaliptos, abatidos por unhas monstruosas máquinas en medio dun ruído abouxante. Igual de sobrecolledoras se presentan as escenas do incendio final.

2. O carácter taciturno dos principais personaxes masculinos. Homes de poucas palabras establecen, emporiso, unha profunda comunicación coa natureza, á salvagarda da cal dedican os seus esforzos[3], Valente dende sempre e Amador dende a volta á casa. E patente tamén a sensibilidade deste no trato cos animais (o can, as vacas) e, por suposto, con Benedicta, a súa nai. A comunicación non verbal (miradas, silencios, xestos) fai innecesario un longo discurso. Todo está dito de antemán. Por iso, cando o fillo volta dunha longa estancia na cadea, abóndalle con saudar cun “Mae, ola, mae!” a muller que o estivo agardando, silandeira, tanto tempo. E ela responde, obviando a dor pasada, cun tenro “Tes fame?” que lle podería preguntar ao seu neno ao voltar da escola.

Tanto Valente como Amador reservan a súa dozura para os escasos personaxes femininos que lles tocan de preto: a neta, no primeiro caso; e a nai e Helena, a veterinaria, no segundo. Nas poucas palabras que intercambian Amador e Helena, a primeira vez que se atopan, son evidentes tanto a retranca coma un interese especial e mutuo por esa persoa coa que non teñen coincidido nunca. E Amador, tan pouco coidadoso coa súa aparencia física, estreará mesmo un par de zapatos o día no que pensa ver de novo a moza en Navia, co pretexto dos coidados da súa vaca. Mais os dixomedíxomes dos veciños frustrarán esa incipiente amizade, anegando de dor o corazón do mozo e de bágoas os seus ollos. Mentres conduce de volta á casa e no parabrisas do coche se reflicten as imaxes das árbores coas que se cruza e que, horas despois, devirán en cinza, a tristeza asolágao por completo e non deixa, pensamos, nin unha mínima posibilidade de levar a cabo a acción da que despois o acusarán arbitrariamente.

3. O terceiro trazo que, na nosa opinión, achega as dúas obras, ten que ver co despoboamento rural. Valente conserva as chaves das casas de todos os veciños que marcharon, nunha aldea da que el é o derradeiro morador. E a súa neta decide explorar un día aqueles recantos de vida abandonados. Coma ela, os bombeiros, que acoden a intentar salvar os últimos habitantes que se resisten a abandonar a terra, penetran nestes recunchos de intimidade, onde se refuxian as cabras, que triscan fotos antigas, recordos de tempos idos.

Óliver Laxe crea unha obra de arte con valor universal partindo do particular, Galicia, simbolizada na terra dos Ancares, co galego como idioma que conforma esta obra de arte.

O feito de que O que arde estea expresada no noso idioma non constitúe unha pexa para que os espectadores e espectadoras doutras terras e doutras linguas poidan gozar do filme. Todo o contrario: a película está a ser galardoada pola crítica en diferentes festivais internacionais de cine e apreciada por milleiros de persoas en países tan diversos como España, Francia, Arxentina, Grecia...

[1] Unha ollada rápida á Wikipedia permítenos comparar o número de páxinas consagradas ao cine en cada unha desas linguas vernáculas: 17 engalego, 122 en catalán. Parece evidente que o apoio institucional ao idioma varía dunha comunidade a outra.

[2] Valente, protagonista de Todo o tempo do mundo, ensínalle á súa neta Ariadna a linguaxe das árbores.

[3] Resulta conmovedor neste sentido o empeño de Valente en enfrontarse ás máquinas que pretenden perforar as terras dun lugar sen nome (facilmente identificable co Courel) para estableceren alí unha canteira a ceo aberto.