A lingua como síntoma

por Felipe Gago en Galiciaé

Estes días a lingua está no centro de todas as conversas de café. Algúns senten ese delicioso pracer da derrota que tanto nos ensinaron, outros botan a culpa a quen lla botarían xa aínda que non houbera dato ningún, os menos especulan coas solucións. E eu penso que a lingua é tan só un síntoma de algo máis grande

 

"Esa moitedume de luciñas representa o pobo, que nunca nos traicionou, a enerxía coleitiva, que nunca perece, i en fín, a espranza celta, que nunca se cansa. Representa o que nós fomos, o que nós somos e o que nós seremos sempre, sempre, sempre". Castelao

 

203. Lembro ben cando percibín con claridade o muro borroso. Foi en 2018. Organicei unha visita dos meus alumnos de Xornalismo á exposición Alba de Gloria, unha experiencia, que desde o Consello da Cultura instalaramos na igrexa de Bonaval. Eu levábaos para explicarlles as distintas instalacións interactivas que deseñara para a mostra, pero era imposible facelo sen dar algo de contexto: o itinerario do exilio de Castelao, os motivos de escribir un discurso tan vibrante como Alba de Gloria, o ambiente no que ese discurso se leu e sobre todo o substrato cultural do que naceu, esa densa malla de personaxes e feitos, entre a historia, o mito e a ficción, que partían de Prisciliano en diante. Comecei a contar esa historia —que era a historia cultural do país, vaia— e foi aí onde o sentín. Os mestres sabemos con facilidade cal é o ambiente da clase, se os alumnos están conectando ou non. Arrinquei coa explicación, apenas a primeira frase —cando eles se comezaron a dar conta de que lles ía falar de cousas galeguistas— e bloqueáronse e puxéronse á defensiva. A pesar da súa boa educación —cantas parvadas dicimos os adultos sobre eles—, notábase á perfección o que pasaba. Era "ya está el profe del gallego con sus movidas", como un recordo visceral do seu tempo de instituto. Non se crían nada nin querían crelo, activaban máis mecanismos de defensa que ante calquer bulo barato das redes.

 

O tenso regreso de Castelao Cos meus alumnos non adoito falar de temas galegos ou culturais. As miñas materias son técnicas e empregamos bibliografía e referentes internacionais de todo tipo, así que era a primeira vez que confrontaba o universo simbólico que eu frecuento con eles. O territorio dos irmandiños, o románico, Luís Seoane, Andrés Fernández Albalat, os castros, Antolín Faraldo, María Gándara, Manuel Murguía. Parecían rexeitalo, desconfiar, non asumilo. De feito, agás Rosalía de Castro e Castelao estaban totalmente baleiros da cultura galega do pasado. Non coñecían nin os mitos nin as realidades. Foi bastante desacougante, pero continuei: se estabamos na lameira, iamos ata dentro. Conteillelo con toda a paixón. Para a miña sorpresa, ao cabo duns minutos o muro comezouse a esfarelar. Entraron, con certo asombro e algo de fascinación, na historia ou nas historias que nos conectaban a todos. Cando chegamos á recreación do propio discurso de Castelao o seu ánimo xa cambiara. Abrazaban a súa propia cultura.

 

Para os culturetas que non traballamos con adolescentes non é doado percibir a existencia dese muro borroso, desa especie de prexuízo que continúa a existir, dunha raíz enfermiza que temos dentro e que anula a capacidade de ensoñar en común. Non podemos entender o problema do abandono da lingua galega como se trataramos un problema epidérmico, moi localizado. Non é a dicotomía falar ou non falar. Non é iso. A decisión da adopción non só ten que ver cuns valores, senón cun universo cultural do que están totalmente baleiros. Cando eu conseguín convencer a alguén para que falara galego, non foi con argumentos morais, nin coa beleza dun vocablo eufónico. Foi porque conseguín conectar a esa persoa cun estenso universo ao que quería pertencer.

 

"Ben é verdade que na Coruña, a fins do XIX, só o pobo falaba galego, de modo que a linguaxe era xa en si signo de categoría social, pero eses matices non se observan ata máis tarde, aínda que a nenez xa os intúa". Salvador de Madariaga

 

204. No ano 1966 Salvador de Madariaga remitiu unhas deliciosas memorias de nenez para a revista do Instituto Cornide de Estudos Coruñeses. O sorprendente é que unha significativa parte da súa evocación de infancia de neno castelán falante da burguesía coruñesa estaba marcada pola súa relación coa lingua galega, ou cando menos iso é o que el decidía lembrar na súa madurez; a lingua das criadas que fan o papel de segundas nais, con tipos populares que din frases sabias que fican na lembranza, o estupor que un neno intelixente pode sentir ao decatarse de que o uso das dúas linguas non era simplemente un acto de elección, senón que quería dicir moitas cousas sobre o mundo no que vivía. Pensei que cada un de nós poderiamos facer, ao xeito dos xesuítas, uns exercicios lingüísticos retrospectivos sobre a nosa propia vida, e ao facelo, descubririamos fracturas, fendas e marcas que nin imaxinabamos.

 

E que nin sequera teñen que ver coa lingua. Todos nós estamos atravesados, en diferentes partes do corpo, pola mesma fenda. Algunha vez teño comentado que a discriminación pola lingua, a negación da identidade, tennos xerados a uns e outros traumas, pero que eses traumas son como esa mala postura muscular que causa dor, pero que chegas a poñer en segundo plano pola rutina ata que un día salta. Téñenmo negado. Eu xógome algo a que renunciar a unha parte tan íntima de nós para acceder a outro lugar ten secuelas nas nosas decisións vitais. Mesmo hoxe, neses nenos que che miran con desprezo ou non che entenden cando lles falas galego —que os hai, e moitos—. A eles tamén lles deixa feridas e secuelas para o futuro. Pero a lingua non é o problema. A lingua é o síntoma.

 

"A cultura da España democrática foi o bo resultado dun proxecto compartido ou máis ben o discutible produto dunha serie de improvisacións e renuncias?". Sergio Vila-Sanjuán

 

205. En Cultura española en democracia (Destino, 2024), o aprezado xornalista de La Vanguardia Sergio Vila-Sanjuán ofrece unha perspectiva da evolución da cultura española na época democrática. Aínda que o libro podería ser un exercicio persoal —Vila comezou a traballar no xornalismo cultural en 1977— e adoptar un ton memorialista, tenta ser un exercicio sintético, case unha sinopse de 133 páxinas. O xornalista adopta un ton distante —que saborosas poderían ser unhas memorias culturais de Vila-Sanjuán— porque no sacrificio da súa brevidade parece subxacer a intención. "Nos primeiros tempos da democracia, os gobernos apostaron pola cultura como instrumento de modernización e afianzamento democrático e funcionou: tanto a cultura como o Estado —e especialmente os cidadáns— beneficiáronse do mutuo apoio. Houbo ambición e grandeza de miras".

 

Creo entender que o xornalista afirma que a cultura xogou un papel decisivo en varios aspectos: a proxección internacional do novo Estado democrático e a creación de novos valores como ligamento da sociedade, e todo iso co fomento do Estado cultural, na coñecida acepción francesa. O Estado como principal mecenas e promotor. Afírmao hoxe nun contexto complexo: determinada esquerda de laboratorio lanzou unha opa hostil contra o relato da Transición —sen dúbida indulxente en moitos aspectos e tramposo noutros, pero non menos que os argumentos lanzados contra el— que acabou coma o rosario da aurora, pero co dano feito. Vila-Sanjuán afirma usar óptica barcelonesa —non catalá— sobre esta evolución histórica de corenta anos. A xulgar polas ausencias galegas, Barcelona debe ficar moi lonxe do noso país. Reparei en que medida o Estado cultural galego, que tamén o houbo, desenvolveu tamén esa idea, pero tamén a nosa sociedade.