por Carlos Amoedo no Praza Pública:
Con algunhas engádegas, o presente artigo recolle a intervención do autor na Mesa Administración, Xustiza e Servizos Públicos, do Foro Participativo Un País coa súa lingua, organizado o 20 de marzo polo Consello da Cultura Galega. Agradezo ás coordenadoras desta mesa, as doutoras Dolores Vilavedra e Alba Nogueira, o convite a falar sobre a situación do galego no ámbito da Administración Pública; e a todas as participantes, o seu estimulante debate.
Como é sabido, atravesamos un momento colectivo de kairósdesde que, en outubro de 2024, o Instituto Galego de Estatística puxo oficialmente de manifesto o éxito da política de normalización lingüística inversa desenvolvida sistematicamente polo Partido Popular de Galicia; unha política de amables brazos caídos que acabou virando a lingua menos falada (o castellano), na lingua maioritaria do país, eliminando así o trazo máis singular da nosa lingua propia no contexto español: o feito de ser a lingua máis usada entre a poboación.
Tendo en conta que o Consello da Cultura nos solicita propostas positivas de actuación, centrareime na política xurídica que regula os usos lingüísticos no ámbito das Administracións Públicas presentes no territorio galego. Para isto, dividirei a exposicion en dúas partes: a) un diagnóstico inevitablemente crítico da situación; b) unha proposta de política xurídica realista, posible, pero que sexa quen de rachar coa dinámica que nos trouxo até aquí.
O diagnóstico crítico
O diagnóstico ten que comezar por caracterizar a normativa legal en vigor neste ámbito como obsoleta e insuficiente.
As leis 3/1983, de normalización lingüística, e 5/1988 do uso do galego como lingua oficial de Galicia polas entidades locais, son leis abstractas, xerais, programáticas. Recollen simbolicamente, no momento fundacional da autonomía, os grandes consensos sobre a política lingüística, asentadas sobre o recoñecemento dos dereitos individuais de uso da nosa lingua e, en menor medida, sobre os compromisos de normalización lingüística nunha sociedade amplamente diglósica.
Porén, se analizamos con perspectiva a formalización xurídica desta sorte de pacto posconstitucional entre liberalismo e intervencionismo lingüístico, o seu contido normativo aparece hoxe como desequilibrado: recoñecía dereitos individuais de uso fronte ás administracións públicas (cooficialidade), pero deixaban nas mans dun poder executivo todavía por construirse unha amplísima discrecionalidade á hora de desenvolver, concretar e executar os mandatos legais de normalización. Por así decilo, a nosa lexislación era correctamente liberal, pero insuficiente na regulación, planificación e financiamento do intervencionismo público lingüístico destinado a compensar séculos de diglosia. Apenas no ámbito educativo se afrontou inmediatamente a tarefa de desenvolver normativamente a LNL, mediante o Decreto 135/1983, do 8 de setembro. Outros sectores ficaron sen desenvolvemento normativo mesmo até hoxe.
Fronte ás comunidades autónomas basca e catalana, a LNL entregoulle á Xunta "a dirección técnica e o seguimento do proceso de normalización da lingua galega" (artigo 22), sen prever ou regular minimamente a planificación lingüística do proceso de normalización do galego1. Este singular trazo de noso afástanos da construción das políticas lingüísticas basca e catalana, que sí a regularon con rango legal (disposición adicional segunda da LNL basca de 1983, artigo 39 da Lei catalana de Política Lingüística de 1998). Máis importante aínda: ao remitir integramente ao goberno galego o seguimento do proceso de normalización, desregulouse o propio proceso de normalización: o deseño da política lingüística non se asociou á realidade sociolingüística subxacente, nin a ningún mecanismo de control externo (político, no Parlamento, ou xudicial) que permitise garantir a súa coherencia co que os xuristas chamamos os “feitos determinantes”. Logrouse así que esta política fose pasto da discrecionalidade política, permitindo até hoxe que fose ancorada directamente nos marcos ideolóxicos que caracterizan a acción de goberno e a competición no mercado electoral (é sintomático que o propio partido que impulsou o Plan de Normalización Lingüística da Lingua Galega do 2004 o abandonase tres anos despois nun punto esencial, o educativo, apenas por intereses político-electorais).
Estes trazos do esquema xurídico que vimos de resumir son funcionais a tres circunstancias.
En primeiro lugar, é funcional á lectura constitucional hexemónica do artigo 3 da Constitución como unha norma que recoñece o dereito ao uso individual das linguas propias diante das Administracións (co-oficialidade), pero sen dar un fundamento xurídico sólido á construción de políticas de normalización lingüística que revirtan as realidades sociolingüísticas diglósicas que herdamos do franquismo.
Ainda que a Constitución permite fundamentar a existencia de deberes públicos de conservación e a discriminación positiva a favor das linguas propias apartir da dimensión patrimonial das linguas (artigo 3.3 CE) e a cláusula de igualación real e efectiva dos individuos e os grupos lingüísticos desfavorecidos (artigo 9.2 CE), a actual doutrina do Tribunal Constitucional camiña nun sentido xurídico contrario, de corte neoliberal. A súa doutrina sobre “la inexcusable igualdad de las lenguas”, proclamada a partir da STC 31/2010, implica o apuntalamento do bilingüísmo pasivo das Administracions como grande política lingüística pública, no que os poderes públicos deben ser neutrais, limitándose apenas a garantir o uso individual das linguas diante das Administracións, e evitando preferir o uso oficial das linguas propias como mecanismo compensatorio das desigualdades sociolingüísticas de fondo.
En segundo lugar, o noso esquema normativo é politicamente funcional ás concepcións ideolóxicas neoliberais, máis (Feijoo) ou menos (Fraga) abstencionistas, que o Partido Popular ven proxectando sobre as linguas propias e, moi concretamente, sobre o galego. Conforme a estas concepcións, o galego deixa de ser un problema cando os poderes públicos garanten o libre uso individual das linguas cooficiais; a Administración galega debe limitarse a ese papel de “xendarme” da liberdade individual de opción. En consecuencia, debe absterse de estimular o uso das linguas propias con medidas de discriminación positiva planificadas de maneira sistemática. Se a pretensión de normalización das linguas propias supón un intervencionismo público carente de fundamentación, enténdese que a política lingüística galega acabase reducida a unha forma específica de lexitimación de gasto público cultural discrecional por vía contractual ou subvencional; e daí que o PNLG do 2004 fose simplemente unha enumeración de posibles medidas de actuación por ámbitos, mais sen indicadores de cumprimento nin garantía de respaldo orzamentario. Velaí porqué o gasto público autonómico en politica lingüística segue a ser mesmo hoxe caquéctico: o programa de gasto da Secretaría Xeral da Lingua para 2025 limítase aos 11 millóns de euros, fronte aos 21 millóns que tivo no ano 2009. Insuficiencia que impede afrontar unha política seria de normalización, mais resulta funcional para manter a subsistencia basal dos sectores que usan o galego, e esa idea de que “algo imos facendo”.
En terceiro lugar, o noso cadro normativo axústase tamén ao que durante moitos anos foi característica do dereito básico español: un simple recoñecemento formal de usar individualmente o galego nos servizos públicos estatais, mais sen compromisos orzamentarios e operativos que permitiran tornar real o exercicio deses dereitos. O caso da Administración de Xustiza é paradigmático neste sentido.
Que facer? Unha proposta de política xurídica
sí as cousas, e diante do éxito da “normalizacion inversa” do castelán que pon de manifesto os datos do IGE, non cabe senón concluír que a aplicación do cadro legal de normalización lingüística creado hai corenta anos foi un fracaso colectivo que nos obriga a reaxir indo ao fondo das causas deste fracaso, sen escusas, sen “marear a perdiz”; e tamén, enunciando propostas facedeiras.
Neste sentido, a miña proposta de política xurídica é que, antes que intentar a reforma das leis de normalización (escenario politica e xuridicamente perigoso, dada crispación política existente en España arredor da cuestión lingüística), o foco debe ser posto na mellora das ferramentas xurídico-administrativas de igualación real e efectiva da lingua propia coa lingua dominante; isto é, as medidas de discriminación positiva que coñecemos como normalización lingüística. Neste sentido, o que cómpre é regular xuridicamente a planificación lingüística mediante unha disposición xeral (un Decreto da Xunta), que desenvolva a habilitación legal recollida no artigo 22 da LNL. Non debería ser difícil que esta proposta “mayeriana”2 acadase un consenso transversal, tanto político como académico.
A finalidade desta regulación é dotar de regras xurídicas o exercicio da potestade planificatoria do goberno galego, poñendo a planificación lingüística ao mesmo nivel que outras expresións sectoriais desta potestade (urbanística, orzamentaria, territorial, etc.). Se “los planes diagnostican una realidad (un territorio, una población, una actividad, un problema o una necesidad) y prevén o incluso ordenan las acciones más convenientes para transformarla, así como los medios disponibles para su ejecución, coordinando a todos los agentes afectados por ellas”3, a regulación da elaboración destes plans é o instrumento xurídico idóneo para afrontar sistematicamente o conxunto de medidas necesarias, idóneas e proporcionais para revertir a situación de debalo do uso do galego. Ainda que estamos a anos luz da calidade acadada polo Goberno Basco na súa planificación lingüística, no noso país pode servir de exemplo normativo actualizado o Capítulo XIV da Ordenanza de uso da lingua galega do Concello da Coruña do 3 de xuño do 2021, dedicado a regular o Plan de Normalización Lingüística do concello4.
Esta regulación xurídica estaría, así, chamada a incorporar, cando menos, as seis seguintes regras:
Fixación da natureza xuridicamente vinculante da planificación
Obtención dos datos relevantes para facer diagnósticos sociolingüísticos obxectivos, empíricos, dentro da mellor ciencia disponible e das operacións estatísticas públicas;
- Regulación dos órganos competentes para a planficación;
- Fixación dos obxectivos, o ámbito temporal e dos indicadores de seguimento.
- Fixación dos procedementos de elaboración, seguimento e control dos plans;
- Fixación das medidas de execución e os orzamentos vinculados.
Quen debe regular a planificación lingüística? Sen dúbida, o goberno galego, a través da súa potestade regulamentaria executiva de desenvolvemento do artigo 22 da LNL. De feito o goberno galego fixo xa un desenvolvemento bastante descoñecido neste ámbito: o Decreto 58/2006, do 30 de marzo, polo que se crea e regula o funcionamento da Comisión de Seguimento e Impulso do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega. Misteriosa comisión administrativa underground do Bipartito que se mantén formalmente en vigor, dándolle a razón, máis unha vez, a Otto Mayer...
Corolario fundamental desta proposta é a necesaria paralización do actual procedemento de revisión do Plan de Normalización Lingüística de 2004. Este procedemento, iniciado de maneira excesivamente apresurada e unilateral a finais de 2024, reproduce as mesmas concepcións e os mesmos erros que nos trouxeron até aquí, polo que dificilmente cabe esperar algo novo do seu resultado. Se tomamos a serio –como debemos, por imperativo legal e da propia Carta europea das linguas rexionais e minoritarias– a situación sociolingüística de debalo do uso do galego, é imprescindible parar, e consensuar as bases normativas dunha planificación lingüística digna de tal nome, preparando o escenario orzamentario plurianual necesario para afrontala.
Notas
1 A LNL só menciona a idea de plan no artigo 23, mais dun xeito moi específico, máis vinculado a unha campaña de difusión do artigo 3.3 da Constitución: “O Goberno Galego establecerá un plan destinado a resalta-la importancia da lingua como patrimonio histórico da comunidade e a poñer de manifesto a responsabilidade e os deberes que esta ten respecto da súa conservación, protección e transmisión”.
2 Non nos referimos ás salchichas, senón a Otto Mayer (1846-1924), un dos pais do Dereito Administrativo alemán contemporáneo, que pasou á historia pola súa frase “Verfassung vergeht, Verwaltung besteht”, “O Dereito Constitucional pasa, o Dereito Administrativo permanece”. Esta frase, inspirada en Alexis de Tocqueville, expresa a convulsa experiencia do constitucionalismo alemán de finais do século XIX e comezos do século XX, e a maior estabilidade das máis modestas normas administrativas de funcionamento do Estado.
3 Vid. Marcos Vaquer Caballería, “Planificación administrativa”, en Mercè Darnaculleta e Francisco Velasco (eds.), Manual de Derecho Administrativo, 2ª Edición, Madrid, Marcial Pons, 2024, p. 452.
4 Esta ordenanza goza do aval xudicial brindado pola sentenza do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia nº 394, do 7 de novembro do 2022 (relator: Luís Villares Naveira). Vid. ECLI:ES:TSJGAL:2022:7516, e o comentario de Nogueira López, Alba (2023). Crónica lexislativa de Galicia. Segundo semestre de 2022. “O TSXG avala a Ordenanza do Uso do galego de Coruña”. Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, 79, 416-422. Mediante Providencia do 24 de abril de 2024, o Tribunal Supremo inadmitiu a casación presentada por Hablemos Español contra esta sentenza, polo que virou felizmente firme.
Ningún comentario:
Publicar un comentario