O renacer á lingua galega do inconformista Pepe Chao

por Francisco Fernández Rei, nas Voces de ProLingua:

O meu descubrimento do inconformista e heterodoxo Pepe Chao produciuse cando empezou a colaborar co semanario Teima, onde, de xaneiro a xullo do 1977, debullaba a actualidade da igrexa en xeral e comentaba desde unha perpectiva relixiosa progresista a actualidade de Galicia.
Despois de fecharse Teima seguín en contacto con Chao, porque a finais do 1977 e comezos de 1978 os dous participamos no libro Galicia. Realidade económica e conflito social, de autoría colectiva, promovido polo Servizo de Estudos do Banco de Bilbao, que ía ser regalado ós seareiros do banco e difundido entre xente interesada de dentro e de fóra de Galicia; pero os 4.000 exemplares en galego e os 8.000 da versión castela, xa impresos con portada orixinal de Luís Seoane, nunca chegaron a distribuírse.No volume tratábanse aspectos moi diversos da realidade sociocultural, política e económica da Galicia do momento, tamén se analizaba o fenómeno relixioso a cargo do sociólogo protestante William A. Christian Jr., do teólogo Andrés Torres Queiruga e de Pepe Chao. Parece ser que os textos relixiosos non gustaron nada nalgún sector do banco e que foron un dos motivos do autosecuestro dese libro.
Romaxe no Pedregal de Irimia e bautizo da meniña IrimiaÉ o creador e o principal impulsor da romaxe que empezou en 1978 no Pedregal de Irimia, na serra de Meira, onde nace o pai Miño. O fenómeno Irimia, como salientou López Muñoz no limiar da Conversa con Chao Rego (2003), non ten parangón en Europa:
É desas creacións deste país que falan da capacidade creativa do seu xenio colectivo cando sanda dos seus complexos seculares. É difícil bater con algo comparable en Europa, un movemento de ampla base popular, capaz de reunir anualmente a preto de dez mil persoas arredor dun gran encontro itinerante no que se funde a celebración festiva e a reivindicación socio-política, o rito máis xenuíno dos cristiáns e a solidariedade expresa coas correntes laicas da emancipación humana, a creación dunha simbólica propia e o formato tradicional dunha romaría.
Podo gabarme de estar no Pedregal o 16 de setembro de 1978, na primeira Romaxe de Crentes Galegos. A min avisárame o propio Chao. Fomos unhas 1.500 (ou 2.000) as persoas que asistimos a esa primeira “misa” priscilianista, aínda que ben sei que a Pepe non lle gustaba nada que lle chamasen misa á romaxe. Foron unhas tres horas dun hetedoroxo, innovador e provocador ritual (misa, bautizo nas fontes do Miño e xantar), sempre acompañados en directo por Fuxan os ventos, daquela o grupo musical máis popular e máis comprometido na defensa de Galicia e do seu idioma.Eu tivera unha filla á que lle puxeramos de nome Irimia, en honra da meiga que no Pedregal quixo escorrentar os monxes do Císter vidos de fóra no século XII e que ó se asentaren en Meira desprazaron ou fixeron desaparecer mosteiros familiares. Cando lle comentei a Pepe que lle iamos poñer Irimia á nena, encantoulle a idea, pois sería a primeira meniña con ese nome. Había apelidos coa forma Irimia por Lugo, orixinados polo topónimo, pero nome de persoa non coñeciamos ningún. Tan contento quedou que me dixo foi que se el tivese unha filla tamén lle chamaría así. Non a tivo, mais cando editou en 1983 o seu grande ensaio Eu renazo galego dedicoullo a Irimia, a quen bautizou no Pedregal un ano despois da primeira romaxe.A meniña xa ía tendo os seus meses, e despois de que miña nai me preguntara unhas cantas veces cando se bautizaba, para que me deixase tranquilo falei con Pepe para irmos bautizala no Pedregal. Subimos todos ós cons da morrena do glaciar que ali houbo na serra de Meira, e cando Pepe, pantalón vaqueiro, gafas de sol, sen ningunha vestimenta nin atributo sacerdotal, collía auga dun daqueles regueiriños, que son as fontes primeiras do rio Miño, e botáballa á meniña pola cabeza, miña nai, que atravesara toda Galicia para bautizar ¡por fin! a única neta, miraba calada para o oficiante, e sen deixar de miralo, achegouse a min e en voz baixiña espetoume: Paco, esto nin é boutiso nin carallos! Xa non sei que pensaría cando Pepe se puxo a un lado, mans na cintura, e a madriña da nena agachouse para coller auga e irlla botando pola cabeza á afillada.
Non casaba con ninguén... ata que chegou SariDesde que o coñecín persoalmente, sempre lin con moito interese os artigos da súa columna A Chouzana sobre cuestións segrares e tamén lía os seus artigos homiléticos da columna Ó abeiro da fe, aínda que estes non con tanta devoción. Dos artigos de temas segrares houbo realmente un que moito me impactou, porque era unha proba inequívoca de Chao usar a liberdade de expresión sen temor ó que puidese pasar. Lembro que dicía que se a el lle mandasen disparar nunhas hipotéticas prácticas de tiro ou nunha guerra, dispararía, pero sempre cara arriba e con moito coidado, por se lle daba a algún paxariño que por alí pasase. Gorentábame ler cousas así nun xornal de gran tiraxe como era La Voz de Galicia, e ó momento o feliciteino; e foi cando me comentou as reaccións que en determinados estamentos provocara tal texto e as presións que tivera o xornal por tal artigo. Mesmo chegaron a pedirlle que deixase de escribir, que lle pagarían igual, ó que se negou, e seguiu a escribir na liña habitual.A coherencia persoal levou a Chao, a finais dos 70, a disentir publicamente da operación galeguista Realidade Galega, cando viu que “tomaban partido na confrontación partidaria, malia a promesa que fixeron de ser soamente un instrumento cultural. Creo que fun un dos poucos, acaso o único, que realizou unha protesta pública e renunciou a segui-lo xogo”. E esa mesma coherencia e permanente espírito crítico levouno a escribir en La Voz de Galicia, no 1980, o artigo “A cunca de Mondoñedo”, unha defensa de Álvaro Cunqueiro, feita con rabia polo xuízo adverso que daquela os políticos da esquerda vertían sobre a actitude do mindoniense, co que demostraban un mal coñecemento do personaxe e un descoñecemento da súa obra literaria.Chao non casaba con ninguén, ata que chegou Sari e decidiu casar con ela, o que fixo saber en maio do 1981 nunha longa carta aberta ós seus antigos fregueses da parroquia de Santa Mariña do Vilar, de Ferrol, o que fora o seu lugar no mundo durante 17 anos e onde fixera realidade moitos dos seus soños. Era unha parroquia suburbana da que el tiña fame cando o ordenaron sacerdote e onde, como el dixo, “mesmo pasaba fame”, pois naqueles anos 60 na parroquia de Chao non se cobraba por nada, de aí que el non tivese unha peseta. Renunciara ó diñeiro e ó poder, el que ía para bispo; pero nunca renunciou á afectividade, polo que á par que lle mandaba esa carta á súa xente de Santa Mariña facíanos chegar copia a moitos amigos e amigas, ós relixiosos e ós agnósticos, mesmo á xente amiga que chamaba de “agnóstico reservado”, con esa revirolta expresiva tan do seu gusto.
O conflito lingüístico de Chao e o renacer ó galegoO Pepe Chao que tratei desde 1977 sempre foi un inquebrantable e sincero defensor da lingua galega. Comentárame que era unha especie de converso, que como crego en Ferrol oficiaba en castelán; e a min custábame crer isto, porque desde que o coñecera era un acérrimo defensor do galego e de Galicia. O seu conflito lingüístico particular, a súa particular diglosia e o desenlace dese conflito explicáballo a Daniel López na Conversa (pp. 90-91):O meu pai era galeguista e nos impresos do hotel sempre puña Vilalba, Galicia. Eu fixen a tesiña de Filosofía en Salamanca sobre Galicia, que desgraciadamente non conservo. Eu era un galeguista romántico e amolábame que se fixesen misas en galego, coma adorno ou extravagancia folclórica, xente que desprezaba o idioma... pero acaso esta apreciación funcione como mecanismo de defensa. Durante os dezasete anos en Santa Mariña non fixen nada en galego, aínda sendo un suburbio de procedencia rural e dándose o caso de que falaba en galego coa xente, que usaba o noso idioma maioritariamente. Pero bos amigos como Martinho Montero Santalha, Andrés Torres Queiruga, Xaquín Campo Freire, Francisco Lorenzo Mariño, os da Editorial Sept e algúns máis intentaban converterme. Penso en xente coma o matrimonio Elisa Montañés e Xulio González, que nos propuxemos dende 1972 falar sempre en galego. Estas experiencias influíronme moito. Bastante tempo despois empecei a escribir unha sección en galego en La Voz de Galicia. Foi co cambio para Vilalba en 1976 cando me decatei de que eu entendía o mundo rural, non así o obreiro urbano. Entón empecei a escribir, e rematei facendo todo en galego, por suposto tamén e antes que nada, a liturxia, que a xente vía moi ben cando se lle explicaba o porqué, malia as poucas esperanzas do párroco. Por educación eu era castelán falante, non así os meus pais. No meu cambio axudoume moito a preparación das oposicións de Lingua e Literatura a Instituto, e recoñezo que dende a cátedra fun eficaz, respectuoso e ben recompensado afectivamente.
Ante os temores e reticencias de Chao para usar o galego, o seu amigo Xoaquín Campos Freire, animábao a empregalo e dicíalle: “Se te botas a falar e escribir en galego, recuperarás parte da túa infancia e todo che será máis doado”. En público Chao usou o galego por primeira vez no III Coloquio Europeo de Parroquias celebrado no ano 1967; pero quen forzou a galeguización destes encontros foi Francisco Lorenzo Mariño, o primeiro párroco de Aguiño, que deseñara un templo simbólico, mariñeiro, que imitaba un barco cos mastros.Sirvan estas palabras como testemuño de admiración por “este escritor relixioso ó que len tódolos ateos”, piropo que lle botou Manolo Rivas e que a Pepe moito lle gustaba; e, sobre todo, como mostra de admiración por unha persoa moi entrañable, moi humana e moi comprometida cos pobres e cos marxinados, e que sempre andou á procura da liberdade e da autenticidade.Mágoa que a morte sexa tan inoportuna. Dixéralle a Sari que Irimia e eu queriamos ir visitar a Pepe… agora teremos que nos achegar a Vilalba, á Chouzana, onde se retirou cando marchou de Ferrol. Se cadra anda por alí, naquel seu bosque de libros onde o teño visto tan feliz hai un mundo de anos.