A lingua dos peixes, dos paxaros e das mozas de aldea

por José Luís Sucasas, en Letra en Obras:

Na súa ansia por situarse no mundo, tódolos pobos, sexan grandes ou pequenos, remexen nos rexistros civís e camposantos na procura de persoeiros senlleiros que enfeiten os seus folletos turísticos; e se non atopan ningún, repasan o inventario das casas, por se viviu nelas durante algún tempo alguén importante ou famoso. Incluso Lalín -que nin é pobo grande nin pequeno, senón un “bota por ela”- ten os seus próceres: o matemático José Rodríguez, o astrónomo Ramón María Aller e o pintor Laxeiro. Fáltalle un escribidor para facer pleno en artes e ciencias, pero non lles preocupa: seica xa lle botaron o ollo a un e só están á espera de que espiche. Pola contra, en Vilanova de Arousa -nas antípodas do Deza e saída natural ao mar dos dezaos- teñen de sobra o que lles falta a Lalín: Ramón María Valle-Inclán e Julio Camba.

Quen non coñece, ou cando menos non ten oído falar, de Valle-Inclán? Segundo os que saben disto, un dos máis grandes escritores casteláns de tódolos tempos. En Vilanova réndenlle tributo cunha casa museo -o Cuadrante, a casa onde naceu-, unha ducia de esculturas na praza do Parque -representando as súas personaxes mais sobranceiras-, e un cento de sinais nas estradas que percorren o concello co lema “Itinerario Valleinclaniano: ruta das capelas e igrexas”. É ben certo que a cultura galega pouco ou nada lle debe a don Ramón: din que escribiu tres poemas en galego, seica no decurso dunha longa noite de troula e borracheira nun furancho de Tremoedo. Pero se a el non lle debe nada, menos aínda aos seus herdeiros: o seu fillo Carlos negouse sempre a que a obra de Valle-Inclán fora traducida ou representada no idioma galego. Non sei os motivos que alega o tal Carlos, e non quixera pensar que se trata dun sentimento de rexeite que sente o individuo, pertencente a un grupo social de baixo status (Galiza) ante características propias (idioma galego) consideradas inferiores ás dos grupos dominantes (idioma castelán). Ou sexa, o que nas ciencias socias lle din auto-odio. E que non se me enfaden os vilanoveses, que unha cousa é que o guicho non contribuíra á cultura galega, e outra moi distinta que teñan proa dun escritor tan sobranceiro.
A outra pluma vilanovesa, Julio Camba, non é tan esperpéntica nin tan famosa. De feito, eu non tiña oído novas da súa existencia antes de aniñar en Vilanova. Seica foi escritor e columnista de xornais importantes da Corte madrileña. Os vilanoveses adicáronlle un parque con busto e puxéronlle o seu nome ao Colexio público da vila. Sendo a súa proxección literaria moito menor ca do seu paisano Valle-Inclán, porén superábao en moito no seu nivel de auto-odio. Mirade, senón, o que tal escribía nun xornal en 1908 : “El gallego, que es un idioma dulce, armonioso y abundante en vocales, no sirve para la vida ni para la literatura. En gallego se pueden hacer algunas poesías –Rosalía las ha hecho maravillosas–, comprar algunos pescados y hablarles a las gallinas, a los pájaros y a las muchachas de aldea. Pero, ¿cómo va a tener nadie la pretensión, no ya de escribir una obra filosófica, sino de hacer en gallego un artículo político o una crónica periodística? No se habla gallego más que en las aldeas. En una ciudad de 500 habitantes –en Villagarcía, sin ir más lejos–, el gallego ya no alcanza para expresar las necesidades diarias de las gente.”
Que? Como vos quedou o corpo ante tamaña claridade e concisión? Case semella concluír que os idiomas doces, harmoniosos e abondosos en vogais non serven para a vida nin para a literatura. Resúltame estraño que don Julio non coñecera o francés, idioma tamén con soa de dozura e con mais vogais ca o galego; un idioma no que falaba a diplomacia mundial, impartía as súa clases de física Marie Curie e escribían literatura grande un tal Flaubert e Balzac. Claro, mal sabía o malpocado don Julio que case un século despois, a súa Galicia natal tería goberno propio e o galego sería considerado idioma propio e oficial da Comunidade Autónoma; nin que os 17 de maio serían celebrados como días grandes das Letras Galegas. Pero o que mais lle debe amolar a don Julio, aló onde estea, é que o Colexio público de Vilanova se chame Xulio Camba (e non Julio, que así el se chamaba); e que os alumnos estuden a gramática da Lingua Galega e aprendan matemáticas nas nosas palabras, nesa lingua que só valía para mercar peixe e falarlles ás galiñas, aos paxaros e ás mozas da aldea. E o que ten a historia, que ás veces discorre por vieiros que non esperamos, nin imaxinamos e que se cadra nin queremos. Pero, ¿cómo va a tener nadie la pretensión, no ya de escribir una obra filosófica, sino de hacer en gallego un artículo político o una crónica periodística? Pois con mais ou menor acerto, eu veño de facelo, don Julio.