Lingua e realidade material

por Manuel Rei Romeu, en Terra e Tempo. Cunha bonita foto dunha penoniña.

Normalmente a actitude que se mantén respecto da lingua coincide coa se ten respecto do mundo que nos rodea. A indiferenza perante a lingua tradúcese tamén nunha serie de comportamentos e actitudes que ignoran, desvalorizan ou desprezan abertamente a nosa realidade en todas as súas manifestacións. No mundo do ensino, teremos comprobado en moitas ocasións, até que ponto se poden descoñecer aspectos representativos da nosa singularidade ou da nosa razón de ser como pobo e dispor mesmo de moitos coñecementos de realidades ben afastadas de nós. Grande parte do alumnado de Bacharelato, pode chegar a este nivel, previo aos estudos universitarios, sen recoñecer aspectos elementais da xeografía galega como son os ríos e as rías, pode ignorar toda a historia de Galiza incluídos os momentos máis decisivos, pode descoñecer a riqueza e variedade do noso patrimonio monumental, poñamos por caso, a importancia da catedral compostelá e a existencia doutras catro noutras tantas cidades galegas. Xa non poderá resultarnos sorprendente daquela que os nomes das árbores que poboan o noso medio natural e a súa identificación cheguen a resultar máis exóticos que algúns exemplares do Amazonas. Descoñecemento que, de non corrixirse de xeito autodidacta, pode perpetuarse alén dos mesmos estudos universitarios.
A lingua galega reflicte a riqueza e diversidade da nosa realidade material con toda a súa complexidade. Ao igual que todos os galegos, o alumnado galego necesita, por un principio pedagóxico fundamental, por razóns da máis elemental autoestima, o recoñecemento desa realidade próxima. A pouco que rasquemos na codia máis aparente, esa realidade xorde por todas as partes. Empezando por nós mesmos, polos apelidos que levamos, nos que se proxecta con nitidez a forza da nosa realidade diferenciada, do noso mundo natural nas súas diferentes vertentes. Neles temos reflectida tamén unha parte da nosa historia, a historia da imposición do español e da asimilación lingüística e, se quixermos, asemade, a imposibilidade de traducir, de verter  todo ao español e de borrar a identidade propia.
Outro tanto sucede co mundo da toponimia, dunha riqueza inimaxinábel e non ben descuberta (moitos centos de miles de topónimos de diferente orixe; máis da metade doNomenclator do conxunto do Estado...). Tamén fomos sometidos  neste eido a deturpacións flagrantes, malia seren as evidencias moi contundentes. O xeito propio de nomear a realidade, desde os elementos máis miúdos, deixou pegada inconfundíbel e indelébel. Mesmo nos ámbitos urbanos máis españolizados, caso da cidade de Ferrol, foi imposíbel atreverse a mudar ou disfrazar nomes como A Gándara, Esteiro, O Inferniño, A Cabana,... Outros, como *Joane (en vez de Xoane) correron peor sorte, mais son recuperábeis. Estamos rodeados de sonoras evocacións que lembran as augas (Serantes, co seu diminutivo Serantellos), as formas do relevo, a vexetación, o santoral das parroquias...
Nunha anterior colaboración, aludiamos á fascinación que Sarmiento experimentaba ante unha natureza tan poderosa como a galega á hora de tirarmos proveito de realidades concretas para a educación da mocidade. Nesta liña, é oportuno que nos deixemos aconsellar co seguinte exemplo seu:
Será muy del caso que los atractivos que suelen divertir a los muchachos se les hagan patentes en los significados de las voces gallego* latinas, v.g.: en cosas de cocina, de comer, de frutas, de pajaritos, de peces y de conchas, si están a la orilla del mar, de árboles o plantas, que les sirven para sus enredos, de ropas y vestido de que se sirven para engalanarse, de los ajuares de casa que ven cada día, etc.
A lingua propia leva no ADN unha cosmovisión particular do mundo, a que lle foron imprimindo os falantes dun pobo ao longo do tempo. Non é nin mellor nin peor que outras; antes de nada, é diferente e, en principio, a máis axeitada para manifestar esa realidade. As linguas teñen que ser, en boa medida, representación da base material e produtiva do pobo que as creou e lles deu fundamento. A RAE, nun afán acaparador, considerou oportuno incorporar ao dicionario de español palabras xenuinamente galegas e algunhas intraducíbeis como morriña, saudade, vieira, botafumeiro, etc., que, malia todo, sempre conservarán o seu carácter específico e a denominación de orixe.
Pasemos agora a reparar en realidades concretas máis insignificantes, en cousas miúdas. A nosa donicela, (do latín domnicellam), é unha doncela especial que temos por costume chamar donosiña, doniña, denunciña..., case sempre, con trato afectivo e máis agarimoso que o displicente comadreja do español. Unha amiga nosa de Departamento fíxonos reparar nas máis de cincuenta maneiras de denominar en galego as larvas dos anfibios (culler, cullarapo, cágado, cabezolo...) e na tallante e pouco lúdica etimoloxía do español renacuajo(rana+ cuajo), cun significado tamén  despectivo referido a calquera ser insignificante. Son mostras de que a idiosincrasia dun pobo impregna a fondo a lingua que fala. Creo lembrar ben da miña infancia o moito interese que tiña para os cativos do meu tempo todo o referido ao mundo da auga á hora de organizarmos os nosos xogos colectivos. Quizais non doutro xeito se explique tanta variedade de nomes e tanta criatividade para becho tan insignificante, que se podía atopar en pozas de regar, estanques de fontes e regatos. Na ampla variedade de nomes con que conta a xoaniña (maruxiña, voíña, papoia, papasol, costureira, reirrei...), e todo o seu folclore asociado, han de ter moito que ver os nosos pícaros. Aínda que doutro xeito, algo semellante sucede coas denominacións tan expresivas das aparentemente insignificantes follas do piñeiro (arume, charamela, faísca, frouma...). Ben seguro que non apareceron de xeito gratuíto, senón que obedecen con certeza ás utilidades que se lles daba tradicionalmente, entre elas a moi primordial de acender o lume na lareira.
Na mesma liña, e coas singularidades debidas en cada caso, poderían analizarse termos pertencentes a campos lexicais tan matizados e pouco estudados  como as partes do día, as formas de chover, os paxariños, as froitas de carabuña, as herbas, etc. Son consciente de que toda esta diversidade e tamén complexidade pode ser considerada unha dificultade e, polo tanto, un problema engadido a unha lingua necesitada, antes de nada, de usos, de recoñecemento social e tamén institucional. E xa sei tamén que nas dinámicas de mercado, isto resulta pouco competitivo. É normal. A xente quere unha lingua doada, económica e precisa. E resulta ben máis económico á hora de falar -e máis cómodo tamén!- á hora da aprendizaxe, dicir -Quero unha pera ou unha mazá, así xenericamente. Porén eu acredito que precisar a variedade (unha urraca, unha camoesa...), aínda que vaia contra a globalización, fai o mundo máis perfecto, é máis enriquecedor e, como non, máis pracenteiro. Non creo que solucione nada renunciar a esta diversidade interna e a esta diferenciación que nos caracteriza, sempre, claro está, tendo unha referencia precisa na lingua estándar. A lingua é futuro, mais tamén é tradición.
Aproveitarmos no ensino todo o potencial que nos oferece unha  realidade tan matizada como a galega no máis fondo sentido do termo, é a mellor maneira de contribuírmos a xerar a autoestima de que estamos tan necesitados e unha valoración positiva da nosa lingua. Vivimos á expectativa, con desasosego, a problemática situación da lingua galega e reparamos con preocupación na aparente indiferenza que domina en boa parte da nosa mocidade. Podemos  movernos con fundadas razóns neste debate, mais sempre habemos de facer un esforzo por procurarmos aquelas que resulten máis acaídas e convincentes para dinamizar as aulas. E xa sabemos que o problema da lingua é algo máis que lingüístico. En certa medida, acreditamos que as expectativas se ven satisfeitas cando logramos espertar no alumnado unha preocupación semellante pola sorte da lingua e un mínimo interese por comezar a falala, decatándose da realidade en que viven, aínda que as dificultades e atrancos sexan moitos. É, sen dúbida, un pequeno avance conseguirmos que se comprenda que a lingua vai emparellada ao futuro do noso pobo, que se entenda cal é a lingua necesitada de axuda, de iniciativas que a promovan, de procura de novos falantes; en resumo, cal é a causa xusta. E isto, reitero, apoiándonos nas posibilidades que oferece unha realidade material tan polimórfica.