Que o mapa de Fontán nos ilumine

por Manuel López Foxo, no Sermos Galiza:

Andamos perdidos, desorientados, sen brúxula, sen saber se estamos en Tagen Ata ou imos cara a Terra Ancha. De verdade, creo que nunca tan necesario nos foi o mapa de Domingo Fontán, a Carta Geométrica de Galicia daquel sabio e humanista galego que se adiantou ás imaxes de satélite e á maioría dos países europeos máis desenvolvidos da súa época, situándose na vangarda científica de Europa, e ao que, por certo, ninguén lle vai pór nunca unha soa flor na súa tumba, nin sequera unha queiroga en flor de calquera dos montes aos que el subiu para levar a cabo esta descomunal tarefa. Somos así.


Descubrimos e comezamos a amar o mapa de Fontán na nosa mocidade, lendo a prosa de don Ramón Otero Pedrayo, aquel capítulo de Arredor de si no que o señor de Trasalba nos fala da agonía de don Bernaldo. Viñeron despois outras lecturas nas que se fai referencia ao mapa de Fontán, como o Sempre en Galiza de Castelao ou algún artigo autobiográfico de Álvaro Cunqueiro. Algúns anos máis tarde quedamos abraiados con aquela obra monumental cando a contemplamos por primeira vez no salón da casa grande de Trasalba, e desde ese momento non deixamos de admirala cada vez que temos a ocasión de ver unha das poucas copias do mapa que hoxe se conservan no país. Coa mesma emoción da adolescencia, os nosos ollos buscan os amados topónimos de Ortigueira no máis alto da carta xeométrica, aló arriba, a case tres metros de altura, e de inmediato lembro sempre as palabras de Castelao: “para uns a Terra é o pequeno berce no que naceron: apenas un fermoso val (...). Para outros, a Terra é tan grande que soamente alcanzan a vela no mapa de Fontán”.


Quen aprende a amar o país no mapa de Fontán tal e como o fixo Otero Pedrayo desde neno no despacho de seu pai en Trasalba ou como como fixo Álvaro Cunqueiro nos seus anos adolescentes nos corredores do Instituto de Lugo, instalado entón no edificio da deputación, na rúa de San Marcos, quen como eles dous descubre con asombro e con emoción o mapa de Fontán sabe xa para sempre cal é o seu país. Certamente, a viaxe de Adrián Solovio tamén a podemos facer a través da obra de Domingo Fontán. “Foi o meu gran encontro co meu país galego”, deixou escrito Cunqueiro. E engade o noso grande autor mindoniense: “alí estaba a miña terra (…) a terra que a miña lingua -a terra do meu escuro acento labrego- necesitaba para soñar. Alí me detiven a contemplar as comarcas coñecidas, o camiño de Mondoñedo a Riotorto, de Mondoñedo a Foz, de Riotorto a Baltar e Meira, o curso do Masma, o do Miño, o áspero Xistral…”.

Pola súa parte, don Ramón Otero Pedrayo nunca deixou de recordar o moito que para el significou o mapa de Fontán: “De neno, subido a una cadeira ou á mesa, seguía o curso dun río, o ondular ascendente dunha rexión de Chaos e montículos (…) E era grande a miña alegría ó descubrir desde a miña solaina algunha sinal do horizonte representado no mapa: a curva do Suído, a graciosa escultura do Coto de Novelle, o trazo a un tempo firme e dubidoso do Val de Barbantiño…”. Mais se hai una prosa de don Ramón que aínda hoxe nos conmove é aquela na que nos fala do mapa de Fontán en Bos Aires, tras atravesar en barco o Atlántico con el e con dona Fita desde o peirao de Alcántara de Lisboa no verán de 1947. Cando finalmente don Ramón pronuncia a súa conferencia diante dos nosos emigrantes e exiliados coa carta de Fontán ao fondo, todos aqueles ollos énchense de bágoas. Logo, ao final do acto, moitas nais achéganse cos seus fillos ao mapa para mostrarlles lugares e terras amadas. “E cando no balbordo das conversacións e lembranzas -escribe Otero- puido franquear un camiño, unha señora velliña, co seu sombreiro e abrigo doutro tempo, chegándose guiada por un instinto de amor, bicou longamente un nome no mapa”. O que Rosalía consiguiu cos seus versos e Castelao co seu verbo e a súa obra, Domingo Fontán alcanzouno co seu mapa.
Se as siglas políticas non son quen de nos unir nun proxecto común de país, que polo menos o mapa de Fontán nos ilumine.