Miguel Moreira: "Falar galego supón unha actitude ética"

Montse Dopico entrevista a Miguel Moreira para Praza Pública:

Hai xa tempo que se está a falar de como renovar o discurso arredor da normalización do galego. Non para negalo, senón para apontoalo. Son diversos os debates que se desenvolveron, ao respecto, nos últimos anos. E unha das perspectivas que se está a abrir camiño con máis forza é a ecolóxica, proposta por autoras como Teresa Moure. Un dos alumnos desta, Miguel Moreira, acaba de publicar en Xerais o ensaio Contra a morte das linguas. O caso do galego, que afonda, precisamente, na óptica ecolingüística. Falamos con el deste libro, repasando, ademais, boa parte das controversias sobre o tema. O autor presentará esta obra o vindeiro día 17, acompañado por Pilar García Negro, ás 18:00 horas no local Test Pop Up (rúa Barcelona, 58), na Coruña, nun acto organizado pola libraría Suévia.

O teu libro desenvolve unha perspectiva ecolóxica sobre a lingua que estaba xa presente en obras de Teresa Moure ou Goretti Sanmartín. De que maneira se pode renovar o discurso a prol do galego a través desta óptica?
É un campo moi pouco traballado no noso contexto. A perspectiva ecolingüística ofrece alternativas para a conservación da diversidade lingüística. Trabállase nesta dirección no campo da biodiversidade. Mais a desaparición de linguas non causa a mesma alarma social que a extinción de especies animais ou vexetais. Se cadra tamén porque desde ámbitos científicos como a lingüística ou socioloxía non se desenvolveu esta perspectiva. Fáltannos traballos desde o galego e feitos en galego que a adopten. Porque ten moito que achegar.
Que aprendiches sobre o galego no teu traballo de investigación no atlas das linguas do mundo?
O obxectivo do proxecto de investigación era catalogar as linguas do mundo. E vendo moitas linguas nunha situación agónica, ves que o galego, malia ter unha presenza social determinante, non ten garantido o seu futuro. Traballar no atlas axúdache a afastarte dos tópicos dominantes en Occidente. O galego ten un status de oficialidade, está no sistema educativo e na administración, mais outras linguas que agora están nunha situación agónica estiveron mellor no pasado. Hai un proceso planetario de substitución lingüística. Porque hai linguas dominantes, -que non sempre é a mesma: pode ser o inglés, o español, o francés… -, que son utilizadas como ferramentas de poder. Isto causa procesos de aculturación que se desenvolven paseniño, mais que acaban substituíndo linguas propias por linguas alleas. As linguas dominantes son utilizadas como ferramenta de espallamento do imperialismo. O imperialismo non é coma antes: agora é económico e tamén cultural.
"Hai linguas dominantes que son utilizadas como ferramentas de poder. Isto causa procesos de aculturación que se desenvolven paseniño, mais que acaban substituíndo linguas propias por linguas alleas"
Os grandes grupos de poder presentaron sempre as linguas como só códigos de comunicación. Desta maneira, en termos de capital unhas determinadas linguas son consideradas mellores polo seu mellor posicionamento, porque poden favorecer a mobilidade social… Mais o revolucionario, e a verdade, é dicir que as linguas non son só códigos de comunicación. Son mecanismos mediante os cales interpretamos o mundo. As propias linguas constrúen a realidade de maneiras diversas. Así, a morte dunha lingua non é só unha perda para a comunidade que a falaba. É un empobrecemento que afecta a toda a humanidade, do mesmo xeito que a extinción dunha especie vexetal no Brasil, por exemplo, afectaría á biodiversidade. Ocorre que as interpretacións dominantes están conscientemente manipuladas. Nun proceso de aculturación, o abandono dunha lingua non é voluntario. É inducido socialmente e non unha decisión individual libre.
A túa é, nese sentido, unha proposta alicerzada na ética, como a de Teresa Moure no libro Ecolingüística. Entre a ciencia e a ética. As linguas non son só códigos de comunicación, segundo explicas. Son parte da identidade colectiva e maneiras de ver o mundo. E son parte nas relacións de poder.
Si. Por iso os procesos de substitución lingüística non se disolven só con políticas lingüísticas acaídas, se as houber, que aquí non as temos. Ademais da actuación da administración a través do deseño e implementación de boas políticas lingüística, precisamos unha actuación ética por parte de cada falante. Se a sociedade non adopta un compromiso ético coa lingua propia, coa lingua histórica do seu territorio, o alcance das políticas vai ser moi limitado.
O tema das relacións de poder é visible na tradicional diglosia castelán/ galego, en referencia ao castelán como variedade alta e asociada ás funcións máis prestixiosas e ás clases sociais máis selectas, e o galego como o idioma dos usos familiares nos ámbitos empobrecidos. Mais ti prefires falar de substitución lingüística, antes que de diglosia.
Porque é así. As linguas dominantes son utilizadas polo poder para conseguir os seus obxectivos económicos e políticos. Por iso manterse nunha lingua minorizada supón un compromiso ético e ecolóxico e unha forma de loitar contra o poder. A lusofonía noutros contextos non se atopa nun proceso de substitución lingüística, mais si no noso país, onde falar galego supón unha actitude ética. Por iso temos que chegar á parte da sociedade que abandonou o galego sen decatarse de que lle foi furtado polo poder. Eu non son partidario dos argumentos de utilidade porque creo que todas as linguas son igual de importantes, mais hai datos pouco coñecidos en Occidente, como que o 95-96 por cento das linguas do mundo non chegan ao millón de falantes. Só o cinco por cento das linguas do mundo superan esta cifra, e dentro desta “elite” das linguas está o galego. E o paradoxo é que, malia isto, o seu futuro non está garantido, pola falta de transmisión xeracional. Mais a miña perspectiva non é pesimista, senón positiva. Porque temos as ferramentas para transformar a realidade. Depende de nós. Temos que transmitir entusiasmo. A loita non está perdida.
Pilar García Negro, a quen citas, critica no libro Sobre o racismo lingüístico o “ideoloxema” do bilingüismo como “trampa” para excluír o galego dos “lugares inconvenientes”. Por que estás ti en contra do “bilingüismo restitutivo” que defendeu no seu día o IGEA?
Hai moitas maneiras de chamarlle. Bilingüismo harmónico, cordial, restitutivo, equilibrado… O bilingüismo podería estar ben nunha sociedade cunha cohabitación das dúas linguas en igualdade de condicións, como propón a estratexia do “bilingüismo restitutivo”. O problema é que iso é practicamente inexistente. Porque cando dúas linguas conviven nun territorio, o que se produce é a desigualdade, o desequilibrio. O proxecto do “bilingüismo restitutivo” non pode aplicarse porque non existe esa situación. O que ocorre, en realidade, é un proceso de substitución dunha lingua por outra dominante, opresora, foránea, que se produce en tres xeracións. Na primeira xeración hai monolingüismo na lingua propia. Na segunda, os fillos son bilingües. Na terceira chega o monolingüismo na lingua dominante.
Dicía Teresa Moure en Ecolingüística que o galego se atopaba entre o 2,4% das linguas máis faladas do mundo. E que fronte á idea de un Estado-unha lingua, a diversidade lingüística é a realidade. En Estados Unidos fálanse 176 idiomas, en Suíza 12… Con isto ten que ver a ideoloxía do español como “lingua común” e, polo tanto superior, discutida por Moreno Cabrera, por exemplo.
Esa é unha idea moi espallada e ten que ver coas estratexias centralistas dos Estados para acabar coa diversidade. Por algo a lingua é parte da reivindicación da soberanía, no proceso que están a vivir Galiza ou Cataluña, por exemplo. O centralismo considera que hai unha lingua con máis dereitos que as demais, o español, fronte á diversidade real. E iso temos que combatelo. E eu creo, coma Goretti, Pilar ou Teresa que, para o galego, a única solución posible é o monolingüismo social. As estratexias bilingüistas só poderían ser o primeiro paso para a recuperación de linguas minorizadas xa próximas á desaparición para as que, por exemplo, estar presentes na administración xa sería un gran avance.

O volume Contacto de linguas, hibridade, cambio, publicado polo Consello da Cultura, cuestiona, porén, o monolingüismo como “situación ideal” e defende unha concepción das linguas como realidades “abertas”, “dinámicas” e receptivas á “innovación”. Nel, Bieito Silva di que falar hoxe de diglosia xa non é tan axeitado, porque aumentan os “espazos compartidos” entre galego e castelán. Que pensas de todo disto?
Si, coñezo esa óptica do contacto de linguas, que ten defensores en institucións como o Consello da Cultura, a Universidade de Santiago ou o Instituto da Lingua Galega, e que está asociada ás estratexias bilingüistas. Mais ese tipo de estratexias o único que poderían conseguir é aumentar o número de falantes de español. Desde a Academia galega, desde a Universidade, desde o Consello de Cultura e ese tipo de institucións, que teñen moito poder, cómpre que se defenda outro tipo de estratexias. Só hai que mirar os datos da propia Academia. O galego perde falantes. Temos a poboación nova máis formada da nosa historia, mais o uso do galego na xente nova é cada vez máis baixo.
Nese mesmo libro, Gabriel Rei-Doval chama “puristas” a Freixeiro Mato e a Goretti Sanmartín por oporse á hibridación e insistir na calidade do galego. E salienta os “valores identitarios” asociados á variedade lingüística. Se cadra se mesturan debates distintos, non si?
Si, hai algo de confusión. As variedades do galego están perfectamente estudadas e documentadas, non hai ningún problema con elas. O problema é que temos unha lingua que non está normalizada. O proceso de estandarización do galego é moi recente, fronte ao español que comezou hai centos de anos. E a difusión social do padrón, do estándar, é especialmente importante nunha lingua non normalizada que está a sufrir a presión dunha lingua dominante. E cando falo da importancia da calidade da lingua e do estándar non quero dicir que haxa que acabar coa variedade nin que considere que o estándar actual é perfecto. Se evoluciona e é outro, que sería o normal, tamén o defendería. Porque creo que é fundamental para a supervivencia do galego. Con este tema, ademais, faise moita demagoxia. Cando eu defendo o monolingüismo social en galego, non estou a negar o coñecemento do español. Estou a dicir que o galego é a lingua minorizada, discriminada, e que só co monolingüismo pode ter un futuro. Iso non implica que teñamos que deixar de ter acceso ao español, que sería unha barbaridade e ademais non é posible. Non imos pechar as portas a outras linguas. O español vai estar sempre aí e eu non o nego.
Debates, tamén, cun dos principais teóricos do multiculturalismo, Kymlicka. Dis que a súa concepción dos dereitos lingüísticos considerados desde a perspectiva do individuo pode contribuír á expansión dos grupos dominantes. E que mesmo os dereitos diferenciados en función do grupo poderían acabar reforzando, por exemplo, os afrikaners en África do sur.
A análise de Kymlicka é moi atraente, pero ten eses problemas. O que ocorre é que a súa teoría está pensada para realidades que non teñen que ver coa nosa, como a de Canadá, na que o conflito se dá entre dúas linguas como o inglés e o francés. A súa perspectiva dos dereitos lingüísticos, aplicada ao noso caso, podería lexitimar por exemplo o dereito, que non existe, a non falar a lingua propia. O mesmo pasa no caso de África do sur. Unha cousa é unha lingua minorizada e outra unha lingua minoritaria. Nese caso, había unha minoría que tiña o poder e que impoñía a súa lingua á maioría. De feito, os colectivos galegófobos, en Galicia, recorren, como argumento, aos dereitos lingüísticos tomados desde a perspectiva individual. Din que é unha cuestión de liberdade individual, de escolla, por iso queren escoller a lingua de ensino dos seus fillos, que é un dereito ilexítimo, como mesmo o Tribunal Supremo recoñece. Non hai tal escolla individual. Hai presión do colectivo, hai unha lingua asociada a un maior status social e ao poder, hai prexuízos…
Desa maneira, avogas por unha nova concepción dos dereitos lingüísticos colectivos, mais desde a implicación ética e consciente dos individuos. Desde unha concepción republicana da sociedade, e se cadra desde unha visión non esencialista da nación.
O primeiro sería, si, revisar a interpretación do concepto de colectivo. Colectivo é nación, mais non é unión informe de persoas, non é masa, son individuos que se implican de modo consciente. Explico isto a través da metáfora da escultura dun artista chinés. Son lobos que saltan detrás do líder, sen pensar, ata que baten coa barreira. Porque non se trata de seguir o líder sen cuestionarse nada. E iso enlaza coa miña proposta ética de individuos que se implican no traballo polo ben común, que sería a lingua neste caso. Así, é unha concepción colectiva dos dereitos lingüísticos, mais que conta co compromiso individual, guiado por principios éticos.
As medidas de discriminación positiva, dis, non solucionan o problema cando se parte de dúas entidades asimétricas, porque a desigualdade inicial manteríase. O que ti defendes é restituír a lingua minorizada como lingua propia, oficial e vehicular en todos os ámbitos. Por iso non estás de acordo coa proposta de Henrique Monteagudo en As razóns do galego, co seu “bilingüismo regaleguizador”.
Porque cando se parte de dúas realidades desiguais, ese tipo de medidas de discriminación positiva non poden eliminar a desigualdade inicial, que se perpetúa con elas. Só se consegue que a desigualdade continúe, mais situadas as dúas realidades a niveis máis altos, se as imaxinamos representadas nunha gráfica. Por iso esas estratexias bilingüistas non poden funcionar aquí. O único camiño que queda é o monolingüismo social. Iso non significa, insisto, que o español teña que quedar fóra do sistema educativo, senón só que tería que ter a consideración de lingua 2. Mesmo o decreto aprobado polo goberno bipartito, que establecía un 50 por cento para cada lingua, non conseguiría que se acadase a igualdade entre galego e castelán. E mira toda a batalla legal e social que provocou.
Se o galego fose a lingua oficial e o castelán a segunda lingua, sería un modelo semellante ao de Quebec? Os falantes da lingua dous teñen garantidos os seus dereitos no sentido de que na administración son atendidos na súa lingua e na escola poden aprendela.
O que pasa é que, volvo ao de antes, o caso de Canadá é distinto do noso. Alí trátase de dúas linguas normalizadas, só que unha prima nunhas partes do territorio e a outra prima noutras partes do territorio. Aquí, só o monolingüismo en galego permitiría restaurar a lingua propia no lugar que lle corresponde. O galego ten que ser a lingua vehicular no ensino. A lingua dous estaría presente como lingua secundaria, mais nunha situación socialmente non paritaria. Porque a lingua propia é o galego. Nese sentido, o decreto actual é un retroceso, porque rompe o principio de progresividade que rexera ata agora. É a primeira vez na historia que se promove unha regresión con respecto ao que xa había.
Valentina Formoso formula, en Do estigma á estima e no seu artigo no libro Lingua e futuro, coordinado por Goretti Sanmartín, unha cuestión importante. A representación da lingua que ten o nacionalismo é minoritaria. Entón, como atraer para ese proxecto de monolingüismo social ao resto da sociedade, á que o discurso identitario ao mellor non lle convence? Valentina recomenda traballar moito no tema das actitudes e prexuízos.
A visión é minoritaria precisamente por ser unha lingua minorizada, con menos falantes dos que lle corresponde ter. Por iso é moi importante, como dicía, contar con ese compromiso ético individual do que falabamos, e para iso a perspectiva ecolóxica pode axudar moito. O primeiro sería que os falantes de castelán se decatasen de que hai unha lingua que se lles furtou. Claro que sería un proceso complexo. O máis doado é facer o que indica o poder. Mais habería, primeiro, que facelos conscientes da realidade. E para iso ten que haber medios de comunicación en galego, o galego ten que estar no ensino… De todas maneiras, tampouco a sociedade está afastada do discurso de defensa da lingua. Cando Queremos Galego convoca unha manifestación, van miles de persoas. E moitas delas son falantes de español que tamén senten o galego como algo propio. Entón, a identidade está aí. Danse ese tipo de situacións ambiguas, de xente que si está co galego pero aínda non se atreveu a dar o paso. Porque restituír a lingua propia non é fácil. Mais aí temos que incidir. Presentando a lingua como o mecanismo de cohesión social que é, como parte da identidade que constrúe unha comunidade.
A respecto do ensino, a túa proposta ten que ver coa experiencia de Euskadi. Só o monolongüismo en éuscaro garantía unha adquisición individual de competencias equivalente en castelán e éuscaro.
Si, é un modelo moi estudado e os resultados están claros. As tres opcións son: monolingüismo en éuscaro co español como lingua secundaria, monolingüismo en español co éuscaro como lingua secundaria e bilingüismo co 50 por cento para cada unha. Pois o resultado é que só o primeiro modelo crea persoas bilingües.
Ao final do libro fas algunhas propostas para a planificación lingüística. Falas de promover o galego nas redes sociais, por exemplo.
Non quixen tampouco afondar moito niso porque hai moita xente moi capacitada, mais que si que propoño unhas pautas fundamentais. Primeiro, coidar a calidade da lingua, como diciamos. Difundir o estándar como variedade unificadora na que a xente se recoñeza. Promover que o galego sexa a lingua vehicular do ensino, que estea nas redes sociais, no ámbito xudicial, sanitario… É moi importante construír alternativas de ocio en galego, espazos de ocio en galego. Por iso o galego ten que estar nas redes sociais, no teatro, no cinema, na literatura. Tamén na ciencia. Non é só traducir as obras científicas ao galego. É producir ciencia en galego. Publicar en galego en revistas científicas