Quero aplicar a miña ciencia á lingua para pintar a face do noso maior ben colectivo: o galego







venres, 21 de decembro de 2012

A lingua galega e a lingua tártara

por Xosé Manuel Sánchez-Rei en Terra e Tempo:

Sirvan estas palabras como unha chamada de atención para a defesa da diversidade de linguas, que é un dos elementos que diferencia as persoas dos animais, na cal o pobo galego ten de continuar a contribuír co seu milenario idioma
Diversos motivos profesionais levaron a que un servidor botase dúas semanas de estada docente na Facultade de Filoloxía e Artes da Universidade Federal de Kazán, en Tatarstán, territorio este organizado en república e pertecente á Federación Rusa. A institución académica, fundada en 1804, tivo entre o seu alumnado vultos tan representativos para a cultura e o pensamento universais como Tolstoi e Lénine e hoxe en día é un dos principais motores da economía da rexión. Foron uns días produtivos polo intercambio de impresións sobre o fenómeno lingüístico e sobre diferentes modos de traballar coas linguas e, ao mesmo tempo, convertéronse nunhas xornadas idóneas para a reflexión sobre elas, en particular sobre o galego e o tártaro, idiomas tan estruturalmente diferenciados (o primeiro é indoeuropeo, da familia románica, e o segundo é altaico, do grupo túrquico), mais, infelizmente, tan socioloxicamente próximos: ideas aquí tan reiteradas entre nós como “Fálano os avós nas aldeas” ou “Úsase no campo” foron recorrentes nas miñas preguntas sobre esa lingua a colegas que tiven o gosto de tratar nas ribeiras dos ríos Volga e Kazanka.

Hai, con todo, unha diferenza notoria entre as dúas situacións. A antecitada república é habitada pola comunidade tártara e a rusa e as dúas manteñen senlleiros vínculos cunha comunidade relixiosa: o pobo tártaro é maioritariamente musulmano e este factor tórnase nunha variábel estruturalmente identitaria para o seu sentir como comunidade; o pobo ruso, polo contrario, maniféstase confesionalmente crisitián-ortodoxo ou ateo, mais nunca seguidor de Mahoma. Contrastivamente, na Galiza non se produce esa división sociolóxico-cultural entre dúas nacións tan diferentes do punto de vista relixioso. Porén, esta estrutural diferenciación non abretema un panorama sociolingüístico con claras equivalencias co noso país. Eis algúns puntos en común, a teor do que puiden ler e conversar.

Como produto dun ensino fortemente uniformizador no pasado, o ruso coñece poucas diferenzas dialectais relevantes. Algunhas que se poderían citar ao respecto documéntanse no uso de certo léxico marcadamente rexional, na confusión entre [a] e [o] atónos no sur do territorio (molokó, ‘leite’, é pronunciado como malakó na variedade padrón moscovita, mais costuma ouvirse como molokó en falas setentrionais), na aspiración de certas consoantes ([g] > [h]) etc.; en xeral, son contempladas como peculiaridades lingüísticas interesantes que inclusive dotan o idioma de expresividade e non xeran, por isto mesmo, rexeitamento. Por seu turno, a diversidade dialectal do tártaro, máis notábel que a do ruso, é sentida como un empecemento que mesmo pode chegar a complicar a comunicación, de forma que se proxecta na lingua propia da Tartaria o vello preconcepto: se os idiomas empregados por un grande número de falantes presentaren variedades dialectais, estas son de certo sentidas como algo positivo; en confronto, se tamén se manifestaren equivalentes trazos rexionais nas linguas con menos número de utentes, a percepción pasa a ser negativa. Repárese: non corresponde esta situación a unha ben coñecida entre nós? Acaso non se pondera a diversidade rexional do español, do inglés ou do alemán (hai casos en que se chega inclusive á intercompresión) e, contrastivamente, non se critica acedamente por parte dalgunhas persoas a existencia de variantes locais no galego, das cales ningunha delas impide a intelixibilidade mutua?

O ensino non se libra dunha sobrevivencia en precario. Polo que puiden conversar na facultade, existe a idea de que se lecciona o tártaro na escola cunha excesiva filoxización e de que é tratado case como unha lingua estranxeira; dise adoito que, por causa dun dubidoso sistema de aprendizado, non se consegue falar, embora se perciba ben: moitas sesións de gramática, de normativización, de ortografía, de léxico etc. O obxectivo final é totalmentne atinxido, que non é outro que o se non falar. Na Galiza, por súa vez, tamén ten habido queixas de que o ensino-aprendizado do galego nos liceos leva sofrido o peso dunha exaxerada gramaticalización, conforme ten denunciado a profesora María Pilar García Negro reiteradamente; máis que cara a unha utilización consciente e comprometida, o ensino camiñou en non poucos casos cara á explicación de cuestións filolóxicas e normativizadoras, ben afastadas do que precisa o idioma, que é o seu emprego constante e a súa proxección social. Noutra ocasión, pois, as circunstancias particulares do tártaro e as da nosa lingua parecen converxer.

A variábel do factor etario volta a permitir acharmos puntos en común entre as dúas nacións. As faixas preferenciais de idade en que se utiliza o tártaro coinciden, en xeral, coas do galego, aínda que neste caso a situación vira algo mellor. Os datos que puiden conseguir sobre este particular fan fincapé sempre en que o tártaro no seu propio territorio, Tatarstán, é un idioma de xente idosa, ao paso que o ruso se asocia adoito á xente nova ou de mediana idade. Na rexión de Kazán é falado cultural e xeograficamente no campo, nas aldeas e ocasionalmente nalgúns bairros das cidades cun continxente de populación representativo vindo do mundo rural que aínda non se asimilou á cultura rusa. Polo contrario, o ruso está presente case exclusivamente en cidades e vilas, mais tamén se deixa ouvir en ámbitos rurais.

As capacidades de emprego das dúas linguas son merecentes igualmente dunhas palabras. A maior parte do pobo tártaro sabe ruso, aínda que nin sempre tártaro, ao paso que os máis dos membros da comunidade rusa non son capaces de se exprimiren en tártaro. As explicacións que se ofrecen son diversas, mais, en xeral, inciden nun desleixo cara a este idioma e nunha falta de compromiso político-ideolóxico: “Non o necesito para traballar”, dicíame unha colega da universdade; “As miñas amizades non o utilizan”, argüía unha profesora”; “Non teño tempo para o aprender”, respondíame outra”; “É unha mágoa que se perda, mais acontece con todas as linguas minorizadas”, espetábame alguén nunha tertulia saboreando un delicioso té. Máis unha vez, acaso non lembran estas declaracións outras que se ouven frecuentemente por aquí? Non reproducen idénticas actitudes entre dous colectivos lingüísticos? Con que lucidez sinalaba Castelao que a necesidade de falar galego non se sente no bandullo...

Un outro preconcepto que se asocia á lingua tártara, que aliás é falada por uns seis millóns de persoas en varias nacións con carácter oficial (República do Tatarstán) ou non (China, Ucraína etc.), é que non vira tan útil como o ruso, que se utiliza en toda a Federación. Afírmase que nesta lingua é “máis doado comunicarse” con xente doutros territorios distintos de Tatarstán, segundo o parecer dunha contertulia, ou que até serve para unir “o pobo tártaro a outros pobos do mundo”, en palabras dunha alumna da universidade. Estamos, novamente, perante o falso mito das linguas úteis e inúteis, en presenza da ponderación cuantitativa por número de falanes asociada aos idiomas: cantos anos precisaría unha persoa, por tanto, para se comunicar en ruso con todos os seus utentes e canto tempo tería de dedicar a cada cal? Sería isto posíbel? Pois como o respectábel non ignora, tamén se ergue esta bandeira da utilidade lingüística no caso do galego, con argumentos tales como que o español nos abre as portas a máis de trescentos millóns de falantes; a pregunta é ben sinxela: cantas veces teremos de viaxar á España ou a Sudamérica para conversarmos coa xente que emprega normalmente español? E, de o facermos, cantos minutos poderiamos dedicar a cada individuo?

Como todo o preconcepto que se precie, a falta de rigor científico e a ignorancia relativamente á situación real das linguas afloran estruturalmente. Quen di que o tártaro isola do mundo quizais descoñeza ou omita conscientemente o feito de esta lingua ser o vehículo de comunicación interétnico entre a comunidade tártara e a basquir, a chuvasia, a mari, a mordvina etc. E quen di que o galego nos afasta doutros pobos do planeta é posíbel que tamén non saiba ou que esqueza propositadamente que a nosa lingua é utilizada, co nome de portugués, por máis de douscentos millóns de persoas. En calquera caso, convén notarmos que a utilidade e a importancia das linguas non asenta no número de falantes que tiveren, sexa este composto quer por millons quer por unhas ducias, mais en seren medios de expresión dunha cultura diferenciada. En desaparecendo un idioma, tamén escurece para sempre a cultura que transmite.

Por seu turno, a sublimación compensatoria proxectada sobre as linguas secundarizadas ten no foclore o manancial en que se inspirar. Un paseo polo centro de Kazán corrobora como se deposita en produtos asociados á cultura propia certa caste de vontade de existencia do pobo tártaro como colectivo diferenciado. Desta maneira, a pedonal Rúa Bauman ofrece a turistas unha boa cantidade de loxas en que se pode adquirir non poucas lembranzas ou recordacións con motivos culturalmente tártaros: bonecos, brincos, camisolas con lexendas nesa lingua, discos, frautas, panos, sombreiros etc. Dá a impresión de que a música tradicional e os produtos típicos si poden ter o seu espazo na Tartaria; iso si, en canto non cuestionaren a hexemonía rusa. Do mesmo xeito, presentemente tamén contan co parabén do Goberno da Xunta as manifestacións folclóricas en galego, mais non disciplinas nos liceos como a matemática, o coñecemento do medio etc. Achamos, pois, máis un paralelismo: vostede consuma produtos típicos e cante melodías tradicionais na súa lingua (a ser posíbel nunha taberna antes que nun teatro), mais nin se lle ocorra reivindicar os lexítimos dereitos que como utente de tártaro ou de galego posúe.

De maneira diferente ao caso galego, mais tamén dun modo negativo para a lingua propia, coa transmisión do idioma volta a estar o tártaro en desigualdade de condicións. Así como na Galiza a canle transmisional lingüística de pais e nais a crianzas presenta alarmantes cifras de abandono, na Tartaria a situación non é moito mellor: uns proxenitores rusos non educan a súa prole en tártaro, mais en ruso; unha parella tártara quererá, excepto en casos moito concretos, unha educación preferencialmente en ruso para as súas crianzas. Nos casos das parellas mistas, as leis fan que de pai ruso e de nai tártara a descendencia pertenza á nacionalidade rusa, co cal será esta lingua a predominante na relación coas fillas e cos fillos; e as disposicións legais favorecerán que de pai tártaro e de nai rusa as crianzas sexan de nacionalidade tártara, mais a presión social da cultura e lingua rusas é tan forte que, no mellor dos casos, un fillo ou unha filla desta relación manteña o tártaro como idioma B para as relacións co seu pai e coa familia deste.

Poderiamos expor máis mostras de confluencias entre o galego e o tártaro, mais imos ficar por aquí. Ambos os contextos culturais constitúen dous exemplos de discriminación lingüística, que, xunto á laboral, á da liberdade sexual ou á de xénero, se torna unha das ofensivas sociolóxicas máis daniñas para o normal desenvolvemento do ser humano. En todo o caso, sirvan estas palabras como unha chamada de atención para a defesa da diversidade de linguas, que é un dos elementos que diferencia as persoas dos animais, na cal o pobo galego ten de continuar a contribuír co seu milenario idioma se non quixer ser absorbido polo espectro da globalización na súa vertente española.

Ningún comentario:

Publicar un comentario