A lingua, este presente incómodo...

por Antón Dobao, na Praza Pública:

Deixemos que vaia marchando de nosoutros o 17 de maio, con Filgueira ó carrelo, que nos pase por diante coma un tren de mercadorías con locomotora sen pantógrafo e nos deixe un fume mesto e tóxico. Así teremos escusa para protexernos, que a cousa dá xa para case toda clase de prevencións. E empecemos a tratar a lingua como merece unha lingua. Imaxino que algo semellante a iso vén a ser a soleira do edificio da normalización que se esixe, se soña e se desexa conquistar.

Dez anos sen Plan de Normalización. Mudemos rumbos

por Antón Dobao, na Praza Pública:

Non sabemos se aquel Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (PXNLG) aprobado unanimemente polo Parlamento de Galicia hai agora dez anos serviría para que hoxe puideramos falar dunha situación substancialmente diferente da lingua galega. Abondaría talvez con que fose aplicado co rigor que o compromiso político das tres forzas parlamentarias debería esixir. Principalmente o do partido que naquela altura, e tamén hoxe, ocupaba o goberno da Comunidade Autónoma. Mais non foi así, e o máis probable é que esa propia dúbida exposta ao inicio sexa innecesaria e un pouco absurda. Parece evidente que hai conciencia común dunha ocasión perdida, mesmo que non quede unha memoria moi exacta dos contidos daquel PXNLG. Non todas as medidas propostas eran as máis audaces nin estaban todas as que cumpriría ter en conta, pero hoxe igual iso é xa o menos importante. A década pasou coma un foguete, e para a lingua galega non foi a máis brillante.

Contra o consenso

por Antón Dobao, en Praza Pública:

Na lembranza de Roberto Vidal Bolaño
Xa o cantaron Hechos Contra el Decoro: “Cuando todo se puede decir, la forma de censura es el consenso”. Tamén Chomsky ten insistido na fabricación do consenso como estratexia de dominación. O concepto marxiano de alienación alude ó consenso sobre a totalidade, no individual e no colectivo. Hexemonía e contrahexemonía, con Gramsci, arrodean tamén as formas de consenso e as de esnaquizalo. Moitos outros autores da esquerda de diversas tradicións tratan diferentes manifestacións do consenso: doxa, sentido común, control, pacto. A razón do mando expresada en consenso. A conciencia da subalternidade e a disensión son, daquela, un delirio inaceptable.

Academia

por Antón Dobao, en Praza Pública:

Somos demasiado adultos. Deixemos a un lado os requintes, que en quen non posúe o talento do virtuosismo na interpretación quedan ridículos. As reviravoltas e as digresións só son interesantes se a literatura é boa. Se non hai técnica nin xenio, fan demasiado evidente o artificio, e onde o artificio se exhibe goberna o simulacro. Hoxe o simulacro volve ocupar a escena social pública. Saibamos, coa cantidade de consciencia que se nos presupón ós adultos formados, que en toda esta exhibición impúdica de cinismo, saña e mal disimulada rabia hai un histórico, alterado e elocuente axuste de contas. A tres bandas. Por moitos motivos, e non todos confesables. E hai tamén oportunidade política.

De pobos e linguas

por Antón Dobao, n´A Nosa Terra, o pasado 20/04/2011, no cerne na cuestión:


Non sei moi ben se os pobos constrúen linguas ou se son as linguas as que constrúen pobos. Ou se a relación entre linguas e pobos é moito máis complexa do que pensabamos. En calquera caso, se existise formalmente un Pobo Galego como suxeito político en plenitude, é dicir, como orixe dun novo poder constituínte, sabería que facer coas linguas que circulan polo seu territorio. As posibilidades serían múltiples. Ningunha consistiría na exclusión, en fixar como obxectivo o exterminio lingüístico, a glotofaxia como práctica e horizonte. Todo o contrario.
As políticas lingüísticas dos últimos 30 anos son monolíticas. Abanéanse entre o laissez faire que caracterizou a era fraguiana, coa súa protohistoria, e a reconquista simbólica da era Feixóo, unha resposta desmedida á timidez algo covarde do bipartito. Talvez non pretenden esparexer os anacos exánimes dunha lingua que, guste ou non, conformou Galicia durante séculos e que a seguirá conformando mesmo no improbabilísimo caso de desaparecer, pero é patente a abundancia de quites totalitarios nas guerras lingüísticas coas que goza este novo nacionalcatolicismo sociopolítico e cultural: o desprezo, a vulgarización, a mentira como premisa, a distancia entre linguas chamadas de cultura e linguas que seica non o son, a defensa cínica dunha liberdade de elección condicionada, e un moi longo etcétera. Un mal disimulado complexo de inferioridade convida a certos individuos e grupos a se deleitaren coas imaxes dos seus corpos deformadas por espellos cóncavos. Conta Álvaro Cunqueiro que Omar Pequeno decidiu crecer máis de nove cuartas para converterse en xigante e así escapar dos marcos dos espellos deformantes. Os exterminadores, ao contrario, excítanse na deformidade propia porque soñan que así se imitan a aqueles seres superiores que gozan da inmensa fortuna de non coñecer máis lingua ca o castelán, que debeu ser o idioma no que Deus ordenou a imposibilidade de Babel. E nestas, as políticas lingüísticas agresivas viñeron a substituír as tolerantes. Eles, que odian a Charles Darwin, defenden unha selección natural lingüística (condicionada, madia leva) e converten a supremacía e a subalternidade en cuestións de fe ao tempo que desexan expulsarnos do templo da ciencia, á que tamén desprezan, por certo.
Pola nosa parte, antes andabamos preocupados porque só nos toleraban; agora parecemos arelar que nos toleren porque decidiron sinalarnos e excluírnos. Quizais esta mudanza de perspectiva é o seu maior triunfo. Para invalidalo, nós precisamos unha cartografía nova, ou sexa, ante todo negarnos a percorrer os carreiros que nos deixaron as súas invasivas plantacións de eucaliptos. Discutirmos sobre monolingüismo, bilingüismo ou plurilingüismo é innecesario, pois será difícil un futuro de individuos monolingües, pero ademais disólvenos nas súas selvas, ensarillados na terminoloxía que manexa o seu discurso cínico de eliminación. A solución final. Unha guerra empeza a perderse cando se renuncia ao propio discurso e cando se recoñece a inminencia da derrota. Os discursos da catástrofe lingüística teñen que dar paso xa a novos contidos e novas formas de comunicación cos falantes. O galego non é unha lingua moribunda por moito que ese sexa o desexo íntimo dalgúns. O galego somos os seus falantes.
Cómprenos un debate franco que conduza a todas as forzas normalizadoras a tácticas e estratexias eficaces, máis aló de lugares comúns xa desgastados, e que sitúen os falantes como verdadeiro suxeito de toda política normalizadora, sexa oficial ou de base. Só arredor do falante real se poderá construír un futuro máis brillante para a lingua que nos configura. Sería bo que este maio que aí vén servise para reestruturar forzas e atacar os retos do futuro con determinación, coa belixerancia necesaria e co optimismo que nos ofrecen as nosas razóns. Entre elas, a máis importante: sermos nós, ou sexa, os homes e mulleres configurados por unha lingua. Nin máis nin menos.

Entre o barullo e a comunicación

por Antón Dobao, levando o discurso da normalización polo camiño correcto. Faranlle caso as empresas do audiovisual, e as institucións? . No dixital  A Nosa Terra:


Nos arredores dos Premios Goya, o barullo de certos asuntos accesorios gañou protagonismo. Non o barullo físico, que o houbo na cerimonia de entrega dos premios, senón o discursivo e de conceptos, que coincidiu coa iniciativa gobernamental matriz da Lei Sinde, cuxa función, precisamente, é introducir moito ruído en canles de comunicación insistentemente abertas. E perante ese ruído, todos van posando no photo call
con bo ánimo de se deixaren retratar. Desde o presidente da Academia do cine español, armado con dignidade intelectual, ata a súa vicepresidenta, presa de afectación oportunista, pasando por innumerables actores, directores, guionistas e produtores. Cada cal vaise orientando conforme se sitúa ante a realidade: comprender ou negar o desenvolvemento das forzas produtivas e os camiños que propician; ancorarse aos modos de produción do pasado ou esculcar os do presente e intervir neles para condicionar os do futuro; distinguir entre produtores, homes de negocios e usuarios ou confundirse nun magma de artistas, executivos e consumidores. E, sobre todo, concibir os produtos cinematográficos como un ben cultural de uso público ou como unha mercadoría destinada ao consumo privado e ao negocio. O valor de uso fronte ao valor de cambio. A comprensión da realidade e a intervención nela para transformala marcan fronteiras entre posicións progresistas e reaccionarias. É a relación co real quen impón lindes entre o compromiso cun pasado que mimetiza as relacións de produción do capitalismo –traballo asalariado, explotación, mercadoría, plusvalía, valor de cambio e lucro– e a implicación nun futuro que invente novas relacións de produción: cooperación, produto cultural, distribución da riqueza, valor de uso, riqueza colectiva.
Pero os Premios Goya foron tamén os dunha película pequena, sen gula mercantil, inzada de actores e actrices que non son masivamente coñecidos, que foxe do grande espectáculo e se refuxia no ordinariamente humano, que dialoga cun texto dun campo literario minorizado e ousa asumir o catalán como lingua de comunicación e expresión, con normalidade, sen máis. O triunfo de Pa Negre rompe tópicos, por iso orixinou explicacións externas: que o enfrontamento entre Álex de la Iglesia e Icíar Bollaín dividiu o voto ou que olobby catalán funcionou con eficacia, a dicir dos osos cavernarios. O mundo audiovisual abrazou a perplexidade: como era posible que triunfase unha película que moi pouca xente puido ver en salas comerciais. Coma se a cantidade determinase a calidade dun produto cinematográfico. Coma se as distribuidoras e empresas de exhibición se movesen por criterios de calidade e as súas barreiras fosen artisticamente xustas e non orientadas polo negocio. Ou coma se non urxisen xa novos modelos de relación entre os filmes e o público receptor libres das aduanas que as multinacionais da distribución e da exhibición impoñen. Pa Negre saíu con poucas copias no Estado español, cuxo mercado detesta por principio os produtos periféricos cando non os dá incorporado como pintorescas mostras de exotismo, pero é moi probable que os premios recibidos lle sirvan para ampliar a súa relación cos públicos potenciais.
Sen o querer, ademais, Pa Negre pode en Galicia crebar cun asubío leve o axioma que determina con norma de ferro o audiovisual galego: o discurso do imposible. É dicir, desmonta coa súa praxe a idea de que aquí todos quererían facer un cine galego en lingua galega e con actores e actrices galegos, pero non é posible. A normalidade imposible. E non é posible, segundo explicita ese discurso, porque o mercado español non o admitiría, porque toda película que queira éxito necesita actores españois, porque o público español non acepta producións noutras linguas nin dobraxes ou subtitulacións, seica. A realidade, por contra, expón que se non existe cine en lingua galega é simplemente porque directores, guionistas, produtores e demais participantes no negocio non queren. Probablemente porque non conciben unha lingua galega que exprese a totalidade, que asuma calquera clase de situación comunicativa e que se somerxa en todo tipo de personaxe real, imaxinario ou fantasmal. Algún actor galego ten recoñecido en entrevista a dificultade que lle ofrece concibir que certos personaxes se poidan expresar en galego, e iso en por si xa xustifica que a lingua estea ausente de case a totalidade de producións cinematográficas de Galicia. No mellor dos casos, hai aproximacións a unha presenza exótica, pintoresca e diglósica. O prexuízo lingüístico máis primario inunda un campo cultural de primeira magnitude. A lingua galega non merece a totalidade. Algúns actores e actrices cataláns teñen máis minutos rodados en lingua galega que certos actores galegos. Vivimos na anomalía constante.
O discurso do imposible é unha xustificación feble que oculta un desexo en negativo. Pero se non hai películas rodadas e exhibidas en galego é porque non queren; non se considera esa posibilidade cando se arma un proxecto nin se aposta por fortalecer unha dinámica cultural autónoma, arredada da subalternidade. Porque é subalternidade a marca hexemónica do sector, no que o negocio é preponderante en relación co valor de uso cultural. O valor de cambio e o lucro privado sobre o valor de uso e o enriquecemento social.
O triunfo da película Pa Negre é unha boa noticia para quen desexe un cinema galego, identificado, que dialogue cos nosos campos culturais, fundamentalmente o literario, e que se exprese con naturalidade en lingua galega e non recorra a ela como unha expresión diglósica e de exotismo. Unha utopía. Un desexo e unha necesidade que se deben constituír en proxecto a partir do compromiso artístico dos creadores, do compromiso cultural dos produtores e tamén dunha reorientación das políticas de subvención pública. E cumprirá tamén que algúns sectores de público esixan novas formas audiovisuais.
O exemplo de Pa Negre demostra que é más que posible un cinema en lingua galega. Só hai que empezar a facelo e parar xa de lle rir as burlas á subalternidade.