Valentín Paz Andrade.2

por Anxo Tarrío Varela, no Galicia Hoxe:

A RAG decidiu dedicarlle o Día das Letras Galegas 2012 a Valentín Paz Andrade (Lérez 1898-Vigo 1987), fronte a unha serie de propostas con argumentarios serios que incluían, por exemplo, Xosé Fernando Filgueira Valverde e Ricardo Carvalho Calero, dúas candidaturas pares coa do polifacético empresario. Nin eu nin o cronista sabemos, como é lóxico, as razóns que levaron os presentes na deliberación a se pronunciar a favor do grande amigo e biógrafo de Castelao, pero polo si ou polo non, tanto o cronista coma un servidor coidamos que a bóla caeu na casiña deste con toda xustiza, toda vez que Paz Andrade, con igual ou máis méritos, pero sobre todo cunha cronoloxía que debería primar en casos de empate, vira pasarlle por diante, xa fose en vida (Manuel Antonio, 1979, Amado Carballo, 1982, Iglesia Alvariño, 1986), xa dende o alén (Celso Emilio Ferreiro, 1989, Cunqueiro, 1991, Avilés de Tarmancos, 2003, María Mariño, 2007, Novoneyra, 2010) unha serie de nomes de indubidábel valor para Galicia pero máis novos, e mesmo por veces moito máis novos, que ben poderían esperar quenda, por máis que a moitos nos alegrase ver os amigos xa desaparecidos no centro das homenaxes institucionais e populares.

O criterio cronolóxico, xunto co valor simbólico, a presenza no campo cultural e a situación no canon literario, que nun principio, mutatis mutandis, semellaban ser os que prevalecían no ánimo da institución (1963, dedicado a Rosalía de Castro, nada en 1837; 1964, a Castelao, nado en 1886; 1965, a Eduardo Pondal, nado en 1835; 1966, a Francisco Añón, nado en 1812, etc. ) deixaron de aplicarse estritamente bastante pronto, pero, en calquera caso, durante algúns anos, os nomeados pertencían sempre a unha banda etaria suficientemente vedraia e distante da actualidade como para que a sociedade os percibise como clásicos e como autoridades a venerar nunha implícita confrontación entre antigos e modernos, ao xeito da histórica polémica europea ou querelle des Anciens et des Modernes que mesmo en Galicia adquirira certo valor sistémico xeracional ao enfrontar vellos/ novos na Época Nós (1916-1936).

Perante isto, e dando por bos os criterios cronolóxicos cando os nomes a barallar presentan méritos semellantes e sobrados, Valentín Paz Andrade (1898-1987), cunha presenza xa moi activa na emerxente Galicia moderna de 1920, ben pode pasarlle por diante a Filgueira (1906-1996) e a Carvalho Calero (1910-1990), aínda que tamén ambos os dous comezaran moi novos a loitar pola causa: Filgueira, con presenza na fundación do Seminario de Estudos Galegos (1923) e cunha infatigábel actividade cultural até a súa morte; Carballo na creación do Partido Galeguista (1931) e, así mesmo, permanente referencia do galeguismo político e cultural que culminou o seu labor rexentando unha merecida cátedra universitaria chea de dinamismo enriqueccedor e polémico.

Calquera dos tres merecerían ser nomeados pantocrator 2012, así que, desde hoxe mesmo, haberá que comezar a centrar a atención no autor da sentida elexía Pranto matricial (Buenos Aires: Ediciones Galicia, 1955) primorosamente tecida en lembranza do seu grande amigo Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, nome e apelidos do rianxeiro que o propio Valentín converteu con inxenio, anagramaticamente, en Estrela zodiacal, guiador noso na fe..

A humildade de Novoneyra

por Anxo Tarrío Varela, no Galicia Hoxe:

Nada sabía eu da súa doenza cando, alá polo mes de febreiro ou marzo de 1999, chamei a Uxío en demanda dunhas poucas palabras sobre os últimos vinte e cinco anos das letras galegas para un monográfico dedicado a este tema pola revista Ínsula. Na súa voz non había ningún indicio do calvario que (despois souben) estaba a pasar xa o poeta por aquel entón.

Non era a primeira vez que lle pedía eu a Uxío colaboración para traballos que (de)pendían directa ou indirectamente de min e sempre atopei nel unha exquisita atención e unha gran sensibilidade para todo o que estivese relacionado co mundo da edición. Tiña el, a este repecto, un escrúpulo finísimo, ata o punto de non relear esforzo ningún con tal de que o resultado final quedase como el quería. Onde me decatei mellor desa sensibilidade que Novoneyra posuía respecto do proceso de edición foi cando, alá polo ano 1991, tivo a xenerosidade de me entregar para a súa publicación no Boletín Galego de Literatura toda unha primicia naquel momento: os poemas de Viaxe, nove xoias coas que a nosa revista quedou honrada para sempre e das que o poeta fixo un seguimento minucioso ata o final da edición.

Grazas a ese seu gusto e costume, gardo agora como alfaias algúns galanos cos que me agasallou en varias ocasións. Velaquí teño diante de min o exemplar número 14 dunha das tiradas especiais (de só quince exemplares) do 1º dos Cuadernos da Gadaña, onde apareceron os seus magníficos Poemas Caligráficos, debidamente corrixido, páxina a páxina, pola propia man do poeta e ilustrado co seu peculiar grafismo. Está datado para min en Vigo, a 17 de maio, Día das Letras Galegas, de 1980.Teño tamén o exemplar numerado cos díxitos 32 da edición especial (176 unidades) que Edicións Xerais de Galicia fixo da definitiva versión de Os eidos en 1981. Nel, iluminado para min en xuño de 1983, Uxío escribiu de propia man o poema número trinta e dous do libro: "TRONOU ventou e choveo./Bicouse a terra co ceo./A noite que onte caíu/Sólo foi pra quen"a oíu. // Ameteo o río. Ameteron as fontes/i os fontegallos dos montes./ Naz"a auga a golforón./ Regan os prados a cachón."

Aínda teño unhas fotocopias, así mesmo singularizadas polo noso poeta cun rotulador, dos testemuños que sobre a súa obra deixaron escritos Ramón Otero Pedrayo e Luís Seoane. Finalmente, con trazo que quere ser firme pero que, efectivamente (agora véxoo), está crebado como unha premonición no seu final, xustamente na palabra Novoneyra, quedoume del tamén a adicatoria datada en abril de 1999 do libro de entrevistas con Emilio Araúxo, Dos soños teimosos,onde Uxío deixou apousadas moitas ideas. De aí, dese libro, foi de onde, a petición do poeta enfermo, tirei algunhas liñas para o citado número da revista Ínsula.

Moito lle agradecín o xesto de humildade que me amosou proporcionándome o material requirido (el, que fora todo un demiúrgo poderoso do Caurel), en contraste cos inflados de soberbia, figuras grotescas que moldearía moi ben Honoré Daumier e que se negaron a colaborar naquel número extraordinario da revista que tan ben lle parecera a Paco del Riego, colaborador entusiasta no evento e que chegou a dicirme: "Anxo, isto é o que cómpre facer", referíndose á conveniencia de presentar fóra das nosas fronteiras os froitos do país. Hai quen pensa, non obstante, imbéciles e escuros, que a humildade está rifada co seu xenio imprescindíbel..

Cunqueiro 2011

Este ano tamén é o de Cunqueiro, así que aquí vai este artigo de Anxo tarrío Varela, no Galicia Hoxe:

Polo que din os medios onte, no programa de Faladoiros que o CCG vai desenvolver neste ano cunqueirián, non se explicita intención de afondar directamente na complexa faceta narrativa do escritor, que aglutina moito máis que os topicsenunciados como "A cultura popular" e "O mundo céltico e bretón" na obra de Cunqueiro, cando o certo é que o feito de contar e escoitar historias deveñen no pensamento antropolóxico e filosófico de Cunqueiro exercicios absolutamente necesarios para que o ser humano non sucumba ao desespero existencial.

Falouse moito, de vinte anos acó, do Cunqueiro trangresor en momentos en que a narrativa en España atravesaba máis polos enlordados camiños do realismo social ca polos vieiros da experimentación, tal e como viñan ensaiando dende as primeiras décadas do século XX Proust, Joyce, Kafka, Romains, Dos Passos, Huxley, Faulkner... ou aquelotros que estaban por eses anos 50 a revolucionar o xénero expoñéndose á incomprensión do público, que non outra cousa facía, por exemplo, o nouveau roman ou en Galicia a nova narrativa.

Pero esa escritura elaborada a contrafío valeulle a Cunqueiro unha serie de reproches que atrasaron o seu recoñecemento público e mesmo o obrigaron a se defender das acusacións de escapismo estetizante, cando el non concibía as súas novelas máis que como un enfiado de episodios con valor diexético de seu, é dicir, como unha serie de pequenas unidades, case sempre lírico-dramático-narrativas, que podían lerse autonomamente pero que postas en ringleira ían constituíndo mundos que non se circunscribían directamente ás necesidades de denuncia dunha sociedade que se debatía entre o escurantismo político, a falla de liberdade e de horizontes de esperanza de varias xeracións de españois que medraban e desenvolvían as súas vidas nas máis duras condicións. Cunqueiro non se centraba en levar á superficie do papel o que xa de seu ofrecía a realidade cotiá, senón a realidade humana profunda que se transmite a través dos mitos, sempre encapsuladores de verdades incontestábeis, de constantes sobre os desacougos e as ilusións humanas nunca realizadas. El quixo agasallar ao lector cunha síntese da literatura universal. Un sincretismo espazo-temporal polo que atravesasen os grandes mitos e as grandes creacións do espírito humano, dende a Odisea até a poesía vangardista, pasando pola Biblia, Virxilio e Dante, polas lendas artúricas e as Mil e Unha Noites, François Villon, Shakespeare e os grandes renacentistas italianos, por Stendhal, Eliot e Lord Dunsany, en fin por todos aqueles que axudaron a configurar o que chamamos tradición occidental, e iso sen esquecer a paisanaxe galega, que el retratou mellor que ninguén.

O que non aceptou Cunqueiro foi a derrota sen loita do ser humano ("doado é dicir que non hai Cotovías"), nin a desesperanza traída da man da filosofía e da literatura existencialistas, contra as que foi belixerante, opoñéndolles ás súas negatividades a pulsión de Ícaro voando cara ao sol con azas de cera, aínda na certeza de que o seu soño vaia ser derrubado. El non aceptou o verso de Dante no III canto do Inferno n"A Divina Comedia: "Lasciate ogni speranza, voi ch"entrate". Sempre Cunqueiro nos ofrece unha Ariadna, a nosa propia imaxinación, portadora do fío que nos distraia do labirinto cego, sen saída, que ao final é a vida humana..

A decadencia da lectura

por Anxo Tarrío Varela, no Galicia Hoxe:

Podemos concibir unha sociedade dirixida por sistemas electrónicos e informáticos que o cidadán podería utilizar e sobre os que podería influír dun xeito doado, sen necesidade de ningún coñecemento específico. Mesmo haberá sociedades que pasen directamente do analfabetismo máis absoluto ás experiencias cibernéticas sen pasar polo libro.

Pero sen ir tan lonxe, aténdonos ao que poida ocorrer hoxe en día coa literatura, si é certo, como apuntan algúns observadores, críticos e teóricos, que existen fenómenos encamiñados á degradación do feito literario. Así, por exemplo, o negocio editorial, que non se formula ningún tipo de escrúpulos con tal de vender. Mesmo non lle importa nada que non se lea ni que a literatura investigue nos seus propios eidos para avanzar e descubrir novos xeitos de expresión: o caso é vender libros como un produto calquera do mercado. Nisto teñen moito mérito as pequenas editoriais alternativas, máis preocupadas da novidade creativa.

Doutra banda, está o empobrecemento do uso da linguaxe. Non hai que ser ningún experto para se decatar de que cada vez se utilizan menos palabras para a comunicación interpersoal. A serie de tics e de anacolutos que se detectan hoxe, non só na xuventude, é moi indicativo disto.

Os medios de comunicación teñen a súa boa parte de responsabilidade, ao non fomentar suficientemente unha crítica seria, coherente, en fin, profesional. Aquí en Galicia, dende logo estamos moi en precario neste sentido. Tamén a crítica académica ten a súa parte de responsabilidade, fomentando análises literarias nas que a sensibilidade é o que menos conta e todo o referido á dimensión estética da arte, moi en especial a literatura, mírase cunha certa desconfianza, e mesmo moqueo, elaborando en troques teorías cada vez máis requintadas que, se en principio son necesarias para a investigación do fenómeno literario, non o son tanto na función docente, na aula, entendida, non só, pero tamén como incitación á lectura.

Doutra banda está a condición pasiva do individuo occidental, respecto da súa vida cotiá. A nosa civilización vaise convertendo nunha cultura de espectadores, de consumidores de espectáculo. E a pasividade é incompatíbel coa función lectora, que esixe unha cooperación co texto. Umberto Eco dicía que o texto é un mecanismo preguiceiro que necesita da colaboración do lector para poñerse en marcha. Se non existe esa vocación de cooperación, o texto fica estantío e improdutivo.

Pero ¿que lle imos facer?, como di Pereira na novela de Antonio Tabucchi. Existe unha aporía difícil de superar: o progreso e a democracia parecen levar indefectiblemente ao consumismo e á liberdade. A propia dinámica do primeiro é de esperar que desemboque nunha saturación clamante por un minimalismo selectivo e racional. Pero é unha mágoa que no exercicio da liberdade haxa quen renuncie ao pracer da lectura, un goce que para alcanzalo necesita tempo e dedicación, porque a iniciación conleva sempre un custo de traballo e mesmo de sacrificio. Canto máis se le, máis gusta ler, pero canto menos un le menos interese pon pola literatura, chegando mesmo a denigrar dogmaticamente dela sen coñecela nin terlle dado unha oportunidade. E nestas estamos.

Deteñan o disxuntivo, por favor

por Anxo Tarrío Varela, profesor na USC, no Galicia Hoxe:

A Xosé Luís de Dios, in memoriam
Cousa sabida: as linguas transfórmanse no tempo debido a moitas causas, entre as que contan a evolución dos espazos xeopolíticos, os préstamos, os avances tecnolóxicos, científicos, artísticos, etc., as creacións populares de palabras (touporroutou, miñaxoia), a non menos creativa e vital fraseoloxía, da que tanto sabe Xesús Ferro Ruibal, que nunca está na verza neste tema, ou (fíxense ben: ou, non e, por se tratar dunha enumeración aberta) o uso incorrecto que delas facemos os falantes, sobre todo os analfabetos, que, ao non teren a imaxe visual da forma escrita que lles sirva de pauta correctiva, producen continuas deformacións das formas cultas. De feito, agora estariamos a falar de xeito moi diferente se os pobos que empezaron no seu tempo a asumir a lingua do Imperio romano soubesen ler.

O que fan os gramáticos e os académicos é ir detrás das transformacións para rexistrar e constatar o momento en que se xeneralizan e pasan a formar parte do sistema lingüístico social, deixando o uso "correcto" na condición de arcaísmo ou "en desuso".
Por iso, cando os/as de Galicia bilingüe queren adobar unhas castañas cocidas din, na única lingua que saben falar, "pues nosotros te le echamos unas ramitas de fiuncho", sen saber que esta é unha palabra netamente galega, equivalente ao correcto castelán hinojo, procedentes ambas as dúas formas dun latín "fenuculum" sometido a mil torturas na boca dos falantes. E cando alguén desa formación política sente os síntomas típicos dunha gripe, dirá no seu inopinado castelán: "Creo que estoy chocando una gripe", con outra palabra netamente galega que vale polo correcto castelán incubando, pois chocar chocan as galiñas galegas que están chocas, é dicir, en bo castelán, cluecas, e ambas as dúas palabras proceden do verbo latino "clocare". Se está en Francia dirá que está constipé e sairá da farmacia cunhas pílulas para alixeirar a tripa.
Polo mesmo, cando os de GB "se hacen los suecos" ao lles dicirmos que a lingua propia de Galicia é o galego, non pensen que emparentan con europeos do Norte e de "idioma branco", senón cos toros (nada que ver coas vacas) de madeira que en latín eran "soccus", de onde saen tamén o zoco galego "y el zueco castellano". Como se ve, case todo é latín enxebre guisado ao longo do tempo.
Cousa diferente é cando o erro de fala que se detecta procede dun vicio, ignorancia ou impericia estilística dun profesional que ten na lingua o instrumento básico do seu oficio, verbi gratia o xornalismo na súa acepción máis ampla. Neste terreo, está a emerxer unha aberración que non se debería deixar pasar, cal é a de rematar unha relación ou enumeración completa, non aberta, coa conxunción disxuntiva ou no canto da copulativa e. Até o de agora, só rexistrara eu este disparate na letra impresa, onde atopei cada vez máis e máis exemplos de imposíbel disimulo, pero comeza a expandirse tamén cara aos guións da radio e da televisión, pois nestes medios rompeume tamén os oídos estes días pasados a errática construción.
Imaxinen exemplos como: "Onte, para realce dos actos xacobeos, estiveron en Santiago as autoridades políticas, eclesiásticas ou académicas das catro provincias do noso país: A Coruña, Lugo, Ourense ou Pontevedra". E cousas así, ¡raios e centellas: déixense de disxuntivas, copulen como debe ser e lean máis!